بازار بزرگ و قدیمی کاشان یکی از جذاب‌ترین اماکن دیدنی کاشان است. این بازار از دوره سلجوقیان تاکنون فعال و پر رونق بوده است. بسیاری از سیاحان نامدار اروپایی که در قرون قبل بە ایران آمده و از کاشان هم دیدار کرده اند در سفرنامه‌های خود عظمت، شکوه و زیبایی بازار را ستایش کرده اند. بازار کاشان که از حوالی میدان کمال الملک تا میدان تاریخی سنگ (فیض) و از آنجا که تا بازار مسگرها و میدان دروازه دولت ادامه دارد شامل تعداد بسیاری بازارچه و گذر بوده و ده‌ها بنای تاریخی همچون: مسجد میدان میر عماد، کاروانسرای میر پنج، زغالی ها، غفار پور، رباط، بروجردی ها، نراقی ها، تیمچه معروف امین الدوله، در بازار میانچال، تیمچه بخشی، تیمچه سید آقا، تیمچه صباغ، آب انبار بالا بازار، آب انبار درب زنجیر، حسینیه سوراخ ریسمان، مسجد کفش دوزها، مسجد بالا بازار، مسجد طمقاچی ها، و… با این توضیح که بعضی از قسمت‌های بازار بە اصنافی خاص اختصاص داشته و با نام همان صنف شناخته می‌گردد. از جمله بازار مسگرها، رنگرزها، کفش دوزها، ریسمان فروش ها، ضرابخانه، زرگرها، بزازها، خیاط‌ها و… در بازار کاشان راسته اصلی، مجموعه میانچال به عنوان کانون اصلی بازار می‌باشد که بر خلاف الگوهای دیگر، شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب انبار و مسجد مدرسه است. وجود چهار سوق میانچال و راسته‌های فرعی یا بازارچه‌های کفاش‌ه ا، بزازها، ریسمانچی‌ها و بازار ملک بر شکوه و جلال این بازار کاشان می‌افزاید. راسته مسگرها از میدان دروازه دولت تا میدان سنگ (مسجد میرعماد) به عنوان یکی از پررونق‌ترین راسته‌های بازار کاشان به حساب می‌آید. بازار مسگری کاشان که تا نمیه‌ی اول قرن حاضر اهمیت و شهرت جهانی خود را از دست نداده بود، بە نقل از ی پروفسور ادوارد براون «در بازار مسگرهای کاشان با صدای دائمی چکش که روی مس می‌خورد و کوره هایی که مس در آن‌ها قرمز می‌گردد، یکی از نقاط تماشایی مشرق زمین است». تیمچه امین الدوله این بنا که در یکی از نقاط مرکزی بازار قرار دارد متعلق به دوره قاجاریه است که به دستور یکی از رجال نامدار آن عصر به نام فرخ خان غفاری ملقب به امین الدوله و با معماری استاد علی مریم دراواخر قرن سیزدهم قمری(1285) ساخته شده است.این بنای با شکوه درسه طبقه و با طول وعرض زیاد بنا گردیده است.همه ساله درایام سوگواری حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) این تیمچه میعادگاه گروهها و هیئات مذهبی کاشان می‌باشد. در بخشی از میدان سنگ، جلوخانی قرار دارد که به نوعی فضای ارتباطی و دستیابی به مسجد میرعماد را فراهم می‌کند. از مسجد میرعماد (میدان سنگ) تا مجموعه میانچال را راسته بازار بزرگ یا بالا بازار می‌نامند که یکی از پرجنب و جوش‌ترین راسته‌های بازار کاشان است. کارکرد این راسته، صباغی یا رنگرزی بوده و آن را منسوب به حاج حسین صباغ می‌دانند که بانی آب انباری به همین نام در بازار است. پس از گذر از مجموعه میانچال راسته‌های زرگرها، گذر نو و پا نخل قرار دارند. بازارچه پانخل به دلیل ساخت خیابان از پیوستگی کالبدی بازار جدا مانده و عملا قدیمی‌ترین بخش بازار کاشان بدون هیچ عملکردی در انتهایی‌ترین بخش بازار از چرخه اقتصادی شهر خارج شده است. پس از بازار پانخل، محله درب باغ و نهایتاً دروازه غربی قدیمی شهر قرار دارد. تیمچه امین الدوله به دستور فرخ خان غفاری در سال ۱۲۸۵ قمری عهد ناصر الدین شاه قاجار از سوی استاد معمار مریم کاشانی ساخته شد. حسن نراقی در کتاب آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز می‌نویسد: در سفرهای متوالی شاه عباس اول و جانشینان وی بە آن شهر، بازار بزرگ و میدان متصل بە آن اولین مرکز جشن و چراغانی و محل تفریحات شبانه و محفل عیش و نوش و بزم شاهانه بوده است. کاروانسرای گمرک یا سرای خان که از نظر وسعت و بزرگی در بازار کاشان بی همتاست، در سمت شمالی بالا بازار و نزدیک میدان سنگ واقع شده است. در بالای ورودی حجره‌های اطراف میانسرا، کاشی‌های منقوش هندسی و روایی وجود دارد که مجلس بزم و رزم و شکار و ... را نمایش می‌دهد. از کاروانسراهای موجود در بازار تاریخی کاشان می‌توان به کاروانسرای ذغالی‌ها، کاروانسرای نو و میرپنج اشاره کرد که به سبب نزدیکی به دروازه اصلی شهر، نقش به سزایی در تبادلات اقتصادی شهر داشته‌اند. مجموعه فرهنگی، تاریخی بازار کاشان با وجود تمام قابلیت‌های نهفته و آشکارش در برابر خانه‌های تاریخی و جاذبه‌های فراوان دیگر موجود در شهر کاشان متأسفانه مورد بی مهری مسئولان و بازدیدکنندگان قرار گرفته است. مجموعه بازار بزرگ کاشان که در سال ۱۳۵۵ بە شماره ۱۲۸۴ در شمار آثار ملی به ثبت رسیده است بر اثر زلزله ۱۱۹۲ هجری قمری همانند سایر عمارات عالیه ویران شد. اما در زمان سلطنت طولانی فتحعلی شاه قاجار از نتیجه‌ی ثبات اوضاع سیاسی و پیشرفت صنایع محلی ساختمان‌های بزرگ نظیر کاروانسراها، تیمچه و بازارچه‌های متعدد در امتداد بازار بزرگ ساخته شد. فضاهای معماری امروز بازار کاشان در واقع از بازسازی‌های دوران قاجاریه و بخصوص دوره حکمرانی فتحعلی شاه باقی‌مانده است. مجموعه تاریخی بازار کاشان از نظر مکانی با امتداد شرقی غربی از دروازه قدیمی شهر (دروازه دولت) آغاز شده و تا گذر پا نخل ادامه می‌یابد. در گذر از این مسیر، راسته بازار مسگرها، میانچال، بالا بازار، درب زنجیر، زرگر‌ها و گذر نو قرار دارند.

مجموعه تاریخی بازار کاشان: از دیرباز بازار کاشان به جهت ساماندهی منظم و معماری بی نظیر و با شکوه مجموعه فضاهایش مورد توجه و تحسین بوده است. به طوری که سر آنتوان شرلی شرحی در باب یکی از سفرهایش با شاه عباس به کاشان می نگارد و همچنین تاورنیه فرانسوی در سفرنامه خود می نویسد: بازار های کاشان خیلی زیباست و با تاق های خوب پوشیده شده، کاروانسرا ها هم بزرگ و راحت است... .
بازار کاشان با وجود رونق و زیبایی بسیار در دوران سلجوقی و صفوی، به سبب زلزله شدید در سال ۱۱۹۲ ه.ق دچار ویرانی و افول شد که در پی وقوع این حادثه علاوه بر تخریب ابنیه تاریخی شهر، بافت بازار نیز منهدم گشت. می توان فضاهای معماری امروز بازار کاشان را نشانی از بازسازی های دوران قاجاریه و بخصوص دوره حکمرانی فتحعلی شاه دانست. مجموعه تاریخی بازار کاشان از نظر مکانی با امتداد شرقی - غربی از دروازه قدیمی شهر (دروازه دولت) آغاز شده و تا گذر پا نخل ادامه می یابد. در گذر از این مسیر، راسته بازار مسگرها، میانچال، بالا بازار، درب زنجیر، زرگر ها و گذر نو مشاهده می شوند.
● عناصر و فضاهای فرهنگی، تاریخی بازارکاشان
فضاهای شهری و ارتباطی: عناصری چون راسته اصلی، راسته های فرعی، دالان، چهارسو (چهار سوق)، میدان و جلوخان را می توان از فضاهای شهری و ارتباطی بازار دانست. اغلب بازارهای ایران به صورت خطی شکل گرفته اند و با اهمیت ترین مسیر با حجره های اطرافش، راسته اصلی بازار را شکل می دهد و در امتداد راسته اصلی، اصناف و مشاغل معتبر قرار می گرفتند.
توسعه و گسترش بازار در معابر و مسیرهای فرعی موجب به وجود آمدن راسته های فرعی می شوند. فراوانی راسته های فرعی به رونق فعالیت های اقتصادی بستگی دارد. اغلب، هر راسته فرعی مختص یک صنف مشخص بوده است. دالان معمولاً در بازارهای سنتی عملکرد ارتباطی بین راسته های بازار با یک فضای معماری را داشته است. در بازار کاشان راسته اصلی، مجموعه میانچال به عنوان کانون اصلی بازار می باشد که بر خلاف الگوهای دیگر، شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب انبار و مسجد مدرسه است. وجود چهار سوق میانچال و راسته های فرعی یا بازارچه های کفاش ها، بزازها، ریسمانچی ها و بازار ملک بر شکوه و جلال این مجموعه می افزاید. چهار سو یا چهار سوق محل تقاطع ۲ راسته مهم بازار است که این فضا از حیث اقتصادی و اجتماعی بسیار با اهمیت بوده است. راسته مسگرها از میدان دروازه دولت تا میدان سنگ (مسجد میرعماد) به عنوان یکی از پررونق ترین راسته های بازار کاشان به حساب می آید. در بخشی از میدان سنگ، جلوخانی قرار دارد که به نوعی فضای ارتباطی و دستیابی به مسجد میرعماد را فراهم می کند. درباره بازار مسگران کاشان در یک سفرنامه فرنگی آمده است: بازار مسگرهای کاشان با صدای چکش دائمی که روی مس می خورد و کوره هایی که مس در آن سرخ می شود، یکی از نقاط دیدنی و تماشایی مشرق زمین است. از مسجد میرعماد (میدان سنگ) تا مجموعه میانچال را راسته بازار بزرگ یا بالا بازار می نامند که یکی از پرجنب و جوش ترین راسته های بازار کاشان است.کارکرد این راسته، صباغی یا رنگرزی بوده و آن را منسوب به حاج حسین صباغ می دانند که بانی آب انباری به همین نام در بازار است . در ادامه بازار پس از گذر از مجموعه میانچال راسته های زرگرها، گذر نو و پا نخل را مشاهده می کنیم. بازارچه پانخل به دلیل ساخت خیابان از پیوستگی کالبدی بازار جدا مانده و اکنون این قدیمی ترین بخش بازار کاشان بدون هیچ عملکردی در انتهایی ترین بخش بازار از چرخه اقتصادی شهرخارج شده است. پس از بازار پانخل، محله درب باغ و نهایتاً دروازه غربی قدیمی شهر قرار دارد.
● عناصر و فضاهای معماری
حجره (دکان)، کاروانسرا، تیمچه و قیصریه از فضاهای معماری بازار به شمار می روند. دکان یا حجره از کوچکترین ولی مهم ترین فضاهای معماری بازار است. در واقع می توان گفت راسته بازار با حجره های پیرامونش هویت می یابند.کاروانسراها نیز به عنوان شاخص ترین فضای معماری بازار کارکردی همانند مجتمع های تجاری امروزی داشته است. با تضعیف نقش کاروان ها در سامانه حمل و نقل بازار، واژه کاروانسرا به سرا یا کاروانسرای شهری تغییر پیدا کرد. نحوه استقرار در کاروانسراهای شهری به صورت موقت بوده و به همین جهت بیشتر آنها فاقد شترخوان یا اصطبل هستند. اغلب سراها دارای یک میانسرا یا حیاط مرکزی هستند و در ۴ سمت آنها حجره هایی در ۲ اشکوب ساخته می شد. به طور معمول فضاهای زیرزمین به عنوان انبار و محل نگهداری کالا مورد استفاده بوده و حجره اشکوب همکف محل عرضه کالا و اشکوب فوقانی به عنوان دفتر اداری ، کارکردی بازرگانی داشته است. تیمچه به معنی کاروانسرای کوچک بوده است ولی در دوره معاصر، به سرای کوچک سرپوشیده اطلاق می شود که با پاساژهای امروزی قابل قیاس هستند. ویژگی سرپوشیده بودن تیمچه ها، شرایط را برای عرضه کالاهای با ارزش مانند فرش و پارچه فراهم می کند. از نمونه این بناها در بازار تاریخی کاشان می توان به تیمچه های امین الدوله ، بخشی، صباع، بروجردی ها، تبریزی ها و تیمچه سیدآقا اشاره کرد. از نظر طراحی معماری در بازارها، ترکیب های متفاوتی از تیمچه و کاروانسرا وجود دارد که یکی از نمونه های زیبا و معمارانه آن تیمچه و سرای بخشی در کاشان است. این مجموعه از لحاظ تناسبات و ساماندهی فضایی در بازار کاشان بی نظیر است. واژه قیصریه به معنی بازار شاهی است ولی در ایران به فضایی گفته می شود که خصوصیات معماری و کالبدی تیمچه یا دالان را دارد ولی کارکرد آن عرضه کالاهای لوکس مانند منسوجات است. مادام دیولافوآ در سفرنامه خود در دوران قاجار، درباره یکی از تیمچه های بازار کاشان چنین می نویسد: بازار شهر کاشان وسیع است و سقف آن دارای گنبد های کوچکی است که به هم پیوسته و جا به جا کاروانسرایی هست که مخزن مال التجاره است. این کاروانسراها تاجرنشین و غیر از آنهایی است که مسافران در آن منزل می کنند و دارای بناهای مجلّل و مزینی هستند. یکی از بهترین نمونه های آنها کاروانسرای تازه [احتمالاً تیمچه امین الدوله غفاری] است.
شکل آن مانند منشور مربع القاعده است و در ۲ سمت آن در ورودی دارد. تمام بنا با آجر ساخته شده و در سقف از آجرهایی مانند کاشی لعابدار برجسته بکار رفته که نمایش قشنگی دارد. در سقف آن هم ۳ روزنه بزرگ است که به قدر کافی محوطه را روشن می کند... . تیمچه امین الدوله به دستور فرخ خان غفاری در سال ۱۲۸۵ ه.ق عهد ناصر الدین شاه قاجار از سوی استاد معمار مریم کاشانی ساخته شد. کاروانسرای گمرک یا سرای خان که از نظر وسعت و بزرگی در بازار کاشان بی همتاست، در سمت شمالی بالا بازار و نزدیک میدان سنگ واقع شده است. درباره وجه تسمیه این کاروانسرا آمده است: در دوره قاجاریه که گمرک محلی و ولایتی معمول بود، چون دفتر مرکزی گمرکات کاشان در سرای شریف خان دایر بود، از آن جهت به سرای گمرک مشهور شد و نخستین پستخانه شهر در آن ساخته شد. در بالای ورودی حجره های اطراف میانسرا، کاشی های منقوش هندسی و روایی وجود دارد که مجلس بزم و رزم و شکار و ... را نمایش می دهد. از دیگر کاروانسراها در بازار تاریخی کاشان می توان کاروانسرای ذغالی ها، کاروانسرای نو و میرپنج را نام برد که به سبب نزدیکی به دروازه اصلی شهر، نقش به سزایی در تبادلات اقتصادی شهر داشته اند.
● فضاهای خدماتی و عمومی:در مجموعه بازار به سبب آمد و شد بسیار، تعدادی از فضاها با عملکرد عمومی و خدماتی در راسته اصلی یا پیرامون آن شکل می گرفت. در ساماندهی فضایی بازارها، با توجه به وسعت و حجم مبادلات تجاری و بازرگانی، عناصر و فضاهایی همچون مسجد، مدرسه، آب انبار، سقاخانه و ... تعبیه می شده است. تعدد این نوع فضاها و نحوه قرارگیری آنها در بازار به ویژگی های کالبدی و کارکردی بازار ها بستگی داشته است.آب انبار صباغ، مسجد مدرسه میانچال، مسجد میرعماد، مسجد امام خمینی (سلطانی)، آب انبار وحمام گذر نو و حمام خان از نمونه فضاهای خدماتی و عمومی در مجموعه تاریخی بازار کاشان هستند. مسجد مدرسه میانچال در راسته اصلی متعلق به دوران صفوی است و شامل ۲ میانسرا و حجره هایی در پیرامون و شبستانی وسیع است. مسجد مدرسه سلطانی در دوران قاجار و در سال ۱۲۲۶ ه.ق با الگوی مدارس صفوی ساخته شده است. این مدرسه تاریخی دارای سردری عظیم با آرایه های بسیار کاشیکاری است که جفت آن در میانسرا، گنبدی رفیع قرار دارد. مسجد میرعماد نیز در میدان سنگ، دارای کتیبه ای متعلق به قرن نهم ه.ق است. البته به گمان زیاد قدمت آن بیشتر، یعنی قرون ۵و۶ ه.ق باشد. شبستان و گنبد تیموری و محراب پیش از سلجوقی آن صحّه ای بر این مدعاست. حمام تاریخی رازقیه یا خان در اواسط راسته بالابازار در دوره زندیه بارها از سوی سیاحان و گردشگران مورد ستایش قرار گرفته است.آب انبار صباغ براساس کتیبه موجود بر بدنه مقابل جلوخان متعلّق به سال۱۲۴۰ ه.ق است. این آب انبار از معظم ترین آب انبارهای تاریخی کاشان به جهت سر در عالی و ارائه های باشکوه کاشیکاری، به شمار می آید.
مجموعه فرهنگی، تاریخی بازار کاشان با وجود تمام قابلیت های نهفته و آشکارش در برابر خانه های تاریخی و جاذبه های فراوان دیگر موجود در شهر کاشان متأسفانه مورد بی مهری مسئولان و بازدیدکنندگان قرار گرفته است. با اندکی توجه بیشتر، بی شک رونق و ماندگاری بازار کاشان پایدارتر خواهد ماند.

بازار سنتی کاشان

بازار کاشان یا همان بازار سنتی کاشان از جمله مهمترین آثار تاریخی و دیدنی شهر کاشان است و از اواسط خیابان بابا افضل تا حدود دروازه دولت ادامه دارد مجموعه بازار کاشان نیز با سامانمندی فضاهای معماری و همجواری با راه ‌های بازرگانی باستانی، یکی از پر رونق ‌ترین و باشکوه‌ ترین بازارهای ایران به شمار می ‌آید. دوران اوج و رواج بازار کاشان مربوط به زمان صفویه و به خصوص دوران شاه عباس اول است. غالبا سیاحان و جهانگردانی که در عصر صفوی و قاجار، به ایران و به خصوص کاشان سفر می‌ کردند همواره عظمت و شکوه بازار کاشان را مورد تمجید قرار می ‌دادند.

بازار كاشان كه از حوالی میدان كمال الملك تا میدان تاریخی سنگ (فیض) و از آنجا كه تا بازار مسگرها و میدان دروازه دولت ادامه دارد شامل تعداد زیادی بازارچه و گذر بوده و ده ها بنای تاریخی همچون: مسجد میدان میر عماد، كاروانسرای میر پنج، زغالی ها، غفار پور، رباط، بروجردی ها، نراقی ها، تیمچه معروف امین الدوله، در بازار میانچال، تیمچه بخشی، تیمچه سید آقا، تیمچه صباغ، آب انبار بالا بازار، آب انبار درب زنجیر، حسینیه سوراخ ریسمان، مسجد كفش دوزها، مسجد بالا بازار، مسجد طمقاچی ها، و… با این توضیح كه برخی از قسمت های بازار به اصنافی خاص اختصاص داشته و با نام همان صنف شناخته می شود. از جمله بازار مسگرها، رنگرزها، كفش دوزها، ریسمان فروش ها، ضرابخانه، زرگرها، بزازها، خیاط ها و…
بازار کاشان با وجود رونق و زیبایی بسیار در دوران سلجوقی و صفوی، به سبب زلزله شدید در سال ۱۱۹۲ قمری ویران شد و در پی وقوع این حادثه علاوه بر تخریب ابنیه تاریخی شهر، بافت بازار نیز از بین رفت. بازار فعلی کاشان روی بقایای بازار قدیم که در اثر آن زلزله فروریخته بود، بازسازی شد. فضاهای معماری امروز بازار کاشان در واقع از بازسازی‌های دوران قاجاریه و بخصوص دوره حکمرانی فتحعلی شاه باقی ‌مانده است.
وجود چهار سوق میانچال و راسته های فرعی یا بازارچه‌های کفاش‌ها، بزازها، ریسمانچی‌ها و بازار ملک بر شکوه و جلال این بازار کاشان می‌افزاید.

تیمچه امین الدوله کاشان
تیمچه امین الدوله یكی از جالب ترین بناهای داخلی بازار می باشد كه توسط فرخ خان غفاری (امین الدوله) ساخته شد و معماری آن از سال ۱۲۸۰ الی ۱۲۸۵ توسط استاد علی مریم صورت گرفت. واژه “تیم” به معنی کاروانسرا بوده است تیمچه به معنی تیم کوچک یا کاروانسرای کوچک بوده است. اما در دوره معاصر به کاروانسراها یا سراهای کوچک و سرپوشیده، تیمچه می ‌گویند مانند تیمچه امین الدوله در کاشان. این خصوصیت کالبدی تیمچه‌ها، یعنی سرپوشیده بودن آنها، فضای مناسبی برای عرضه کالاهای گرانبها مانند فرش، دور از آسیب باد و باران و آفتاب پدید می ‌آورد. به همین سبب فضای تیمچه‌ها، غالبا نسبت به کاروانسراها از لحاظ اقتصادی گران تر بوده و برای عرضه اجناس ارزان قیمت استفاده نمی‌ شده است.

قدمت اصلی بازار کاشان مربوط به دوران آل بویه و پس از آن سلجوقی است اما دوران رونق آن مربوط به زمان صفویه به ویژه شاه عباس صفوی است. مجموعه بازار بزرگ كاشان كه در سال ۱۳۵۵ به شماره ۱۲۸۴ در شمار آثار ملی به ثبت رسیده است.

منبع:مکانبین