بازار بزرگ و قدیمی کاشان یکی از جذاب‌ترین اماکن دیدنی کاشان است. این بازار از دوره سلجوقیان تاکنون فعال و پر رونق بوده است. بسیاری از سیاحان نامدار اروپایی که در قرون قبل بە ایران آمده و از کاشان هم دیدار کرده اند در سفرنامه‌های خود عظمت، شکوه و زیبایی بازار را ستایش کرده اند. بازار کاشان که از حوالی میدان کمال الملک تا میدان تاریخی سنگ (فیض) و از آنجا که تا بازار مسگرها و میدان دروازه دولت ادامه دارد شامل تعداد بسیاری بازارچه و گذر بوده و ده‌ها بنای تاریخی همچون: مسجد میدان میر عماد، کاروانسرای میر پنج، زغالی ها، غفار پور، رباط، بروجردی ها، نراقی ها، تیمچه معروف امین الدوله، در بازار میانچال، تیمچه بخشی، تیمچه سید آقا، تیمچه صباغ، آب انبار بالا بازار، آب انبار درب زنجیر، حسینیه سوراخ ریسمان، مسجد کفش دوزها، مسجد بالا بازار، مسجد طمقاچی ها، و… با این توضیح که بعضی از قسمت‌های بازار بە اصنافی خاص اختصاص داشته و با نام همان صنف شناخته می‌گردد. از جمله بازار مسگرها، رنگرزها، کفش دوزها، ریسمان فروش ها، ضرابخانه، زرگرها، بزازها، خیاط‌ها و… در بازار کاشان راسته اصلی، مجموعه میانچال به عنوان کانون اصلی بازار می‌باشد که بر خلاف الگوهای دیگر، شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب انبار و مسجد مدرسه است. وجود چهار سوق میانچال و راسته‌های فرعی یا بازارچه‌های کفاش‌ه ا، بزازها، ریسمانچی‌ها و بازار ملک بر شکوه و جلال این بازار کاشان می‌افزاید. راسته مسگرها از میدان دروازه دولت تا میدان سنگ (مسجد میرعماد) به عنوان یکی از پررونق‌ترین راسته‌های بازار کاشان به حساب می‌آید. بازار مسگری کاشان که تا نمیه‌ی اول قرن حاضر اهمیت و شهرت جهانی خود را از دست نداده بود، بە نقل از ی پروفسور ادوارد براون «در بازار مسگرهای کاشان با صدای دائمی چکش که روی مس می‌خورد و کوره هایی که مس در آن‌ها قرمز می‌گردد، یکی از نقاط تماشایی مشرق زمین است». تیمچه امین الدوله این بنا که در یکی از نقاط مرکزی بازار قرار دارد متعلق به دوره قاجاریه است که به دستور یکی از رجال نامدار آن عصر به نام فرخ خان غفاری ملقب به امین الدوله و با معماری استاد علی مریم دراواخر قرن سیزدهم قمری(1285) ساخته شده است.این بنای با شکوه درسه طبقه و با طول وعرض زیاد بنا گردیده است.همه ساله درایام سوگواری حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) این تیمچه میعادگاه گروهها و هیئات مذهبی کاشان می‌باشد. در بخشی از میدان سنگ، جلوخانی قرار دارد که به نوعی فضای ارتباطی و دستیابی به مسجد میرعماد را فراهم می‌کند. از مسجد میرعماد (میدان سنگ) تا مجموعه میانچال را راسته بازار بزرگ یا بالا بازار می‌نامند که یکی از پرجنب و جوش‌ترین راسته‌های بازار کاشان است. کارکرد این راسته، صباغی یا رنگرزی بوده و آن را منسوب به حاج حسین صباغ می‌دانند که بانی آب انباری به همین نام در بازار است. پس از گذر از مجموعه میانچال راسته‌های زرگرها، گذر نو و پا نخل قرار دارند. بازارچه پانخل به دلیل ساخت خیابان از پیوستگی کالبدی بازار جدا مانده و عملا قدیمی‌ترین بخش بازار کاشان بدون هیچ عملکردی در انتهایی‌ترین بخش بازار از چرخه اقتصادی شهر خارج شده است. پس از بازار پانخل، محله درب باغ و نهایتاً دروازه غربی قدیمی شهر قرار دارد. تیمچه امین الدوله به دستور فرخ خان غفاری در سال ۱۲۸۵ قمری عهد ناصر الدین شاه قاجار از سوی استاد معمار مریم کاشانی ساخته شد. حسن نراقی در کتاب آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز می‌نویسد: در سفرهای متوالی شاه عباس اول و جانشینان وی بە آن شهر، بازار بزرگ و میدان متصل بە آن اولین مرکز جشن و چراغانی و محل تفریحات شبانه و محفل عیش و نوش و بزم شاهانه بوده است. کاروانسرای گمرک یا سرای خان که از نظر وسعت و بزرگی در بازار کاشان بی همتاست، در سمت شمالی بالا بازار و نزدیک میدان سنگ واقع شده است. در بالای ورودی حجره‌های اطراف میانسرا، کاشی‌های منقوش هندسی و روایی وجود دارد که مجلس بزم و رزم و شکار و ... را نمایش می‌دهد. از کاروانسراهای موجود در بازار تاریخی کاشان می‌توان به کاروانسرای ذغالی‌ها، کاروانسرای نو و میرپنج اشاره کرد که به سبب نزدیکی به دروازه اصلی شهر، نقش به سزایی در تبادلات اقتصادی شهر داشته‌اند. مجموعه فرهنگی، تاریخی بازار کاشان با وجود تمام قابلیت‌های نهفته و آشکارش در برابر خانه‌های تاریخی و جاذبه‌های فراوان دیگر موجود در شهر کاشان متأسفانه مورد بی مهری مسئولان و بازدیدکنندگان قرار گرفته است. مجموعه بازار بزرگ کاشان که در سال ۱۳۵۵ بە شماره ۱۲۸۴ در شمار آثار ملی به ثبت رسیده است بر اثر زلزله ۱۱۹۲ هجری قمری همانند سایر عمارات عالیه ویران شد. اما در زمان سلطنت طولانی فتحعلی شاه قاجار از نتیجه‌ی ثبات اوضاع سیاسی و پیشرفت صنایع محلی ساختمان‌های بزرگ نظیر کاروانسراها، تیمچه و بازارچه‌های متعدد در امتداد بازار بزرگ ساخته شد. فضاهای معماری امروز بازار کاشان در واقع از بازسازی‌های دوران قاجاریه و بخصوص دوره حکمرانی فتحعلی شاه باقی‌مانده است. مجموعه تاریخی بازار کاشان از نظر مکانی با امتداد شرقی غربی از دروازه قدیمی شهر (دروازه دولت) آغاز شده و تا گذر پا نخل ادامه می‌یابد. در گذر از این مسیر، راسته بازار مسگرها، میانچال، بالا بازار، درب زنجیر، زرگر‌ها و گذر نو قرار دارند.

مجموعه تاریخی بازار کاشان: از دیرباز بازار کاشان به جهت ساماندهی منظم و معماری بی نظیر و با شکوه مجموعه فضاهایش مورد توجه و تحسین بوده است. به طوری که سر آنتوان شرلی شرحی در باب یکی از سفرهایش با شاه عباس به کاشان می نگارد و همچنین تاورنیه فرانسوی در سفرنامه خود می نویسد: بازار های کاشان خیلی زیباست و با تاق های خوب پوشیده شده، کاروانسرا ها هم بزرگ و راحت است... .
بازار کاشان با وجود رونق و زیبایی بسیار در دوران سلجوقی و صفوی، به سبب زلزله شدید در سال ۱۱۹۲ ه.ق دچار ویرانی و افول شد که در پی وقوع این حادثه علاوه بر تخریب ابنیه تاریخی شهر، بافت بازار نیز منهدم گشت. می توان فضاهای معماری امروز بازار کاشان را نشانی از بازسازی های دوران قاجاریه و بخصوص دوره حکمرانی فتحعلی شاه دانست. مجموعه تاریخی بازار کاشان از نظر مکانی با امتداد شرقی - غربی از دروازه قدیمی شهر (دروازه دولت) آغاز شده و تا گذر پا نخل ادامه می یابد. در گذر از این مسیر، راسته بازار مسگرها، میانچال، بالا بازار، درب زنجیر، زرگر ها و گذر نو مشاهده می شوند.
● عناصر و فضاهای فرهنگی، تاریخی بازارکاشان
فضاهای شهری و ارتباطی: عناصری چون راسته اصلی، راسته های فرعی، دالان، چهارسو (چهار سوق)، میدان و جلوخان را می توان از فضاهای شهری و ارتباطی بازار دانست. اغلب بازارهای ایران به صورت خطی شکل گرفته اند و با اهمیت ترین مسیر با حجره های اطرافش، راسته اصلی بازار را شکل می دهد و در امتداد راسته اصلی، اصناف و مشاغل معتبر قرار می گرفتند.
توسعه و گسترش بازار در معابر و مسیرهای فرعی موجب به وجود آمدن راسته های فرعی می شوند. فراوانی راسته های فرعی به رونق فعالیت های اقتصادی بستگی دارد. اغلب، هر راسته فرعی مختص یک صنف مشخص بوده است. دالان معمولاً در بازارهای سنتی عملکرد ارتباطی بین راسته های بازار با یک فضای معماری را داشته است. در بازار کاشان راسته اصلی، مجموعه میانچال به عنوان کانون اصلی بازار می باشد که بر خلاف الگوهای دیگر، شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب انبار و مسجد مدرسه است. وجود چهار سوق میانچال و راسته های فرعی یا بازارچه های کفاش ها، بزازها، ریسمانچی ها و بازار ملک بر شکوه و جلال این مجموعه می افزاید. چهار سو یا چهار سوق محل تقاطع ۲ راسته مهم بازار است که این فضا از حیث اقتصادی و اجتماعی بسیار با اهمیت بوده است. راسته مسگرها از میدان دروازه دولت تا میدان سنگ (مسجد میرعماد) به عنوان یکی از پررونق ترین راسته های بازار کاشان به حساب می آید. در بخشی از میدان سنگ، جلوخانی قرار دارد که به نوعی فضای ارتباطی و دستیابی به مسجد میرعماد را فراهم می کند. درباره بازار مسگران کاشان در یک سفرنامه فرنگی آمده است: بازار مسگرهای کاشان با صدای چکش دائمی که روی مس می خورد و کوره هایی که مس در آن سرخ می شود، یکی از نقاط دیدنی و تماشایی مشرق زمین است. از مسجد میرعماد (میدان سنگ) تا مجموعه میانچال را راسته بازار بزرگ یا بالا بازار می نامند که یکی از پرجنب و جوش ترین راسته های بازار کاشان است.کارکرد این راسته، صباغی یا رنگرزی بوده و آن را منسوب به حاج حسین صباغ می دانند که بانی آب انباری به همین نام در بازار است . در ادامه بازار پس از گذر از مجموعه میانچال راسته های زرگرها، گذر نو و پا نخل را مشاهده می کنیم. بازارچه پانخل به دلیل ساخت خیابان از پیوستگی کالبدی بازار جدا مانده و اکنون این قدیمی ترین بخش بازار کاشان بدون هیچ عملکردی در انتهایی ترین بخش بازار از چرخه اقتصادی شهرخارج شده است. پس از بازار پانخل، محله درب باغ و نهایتاً دروازه غربی قدیمی شهر قرار دارد.
● عناصر و فضاهای معماری
حجره (دکان)، کاروانسرا، تیمچه و قیصریه از فضاهای معماری بازار به شمار می روند. دکان یا حجره از کوچکترین ولی مهم ترین فضاهای معماری بازار است. در واقع می توان گفت راسته بازار با حجره های پیرامونش هویت می یابند.کاروانسراها نیز به عنوان شاخص ترین فضای معماری بازار کارکردی همانند مجتمع های تجاری امروزی داشته است. با تضعیف نقش کاروان ها در سامانه حمل و نقل بازار، واژه کاروانسرا به سرا یا کاروانسرای شهری تغییر پیدا کرد. نحوه استقرار در کاروانسراهای شهری به صورت موقت بوده و به همین جهت بیشتر آنها فاقد شترخوان یا اصطبل هستند. اغلب سراها دارای یک میانسرا یا حیاط مرکزی هستند و در ۴ سمت آنها حجره هایی در ۲ اشکوب ساخته می شد. به طور معمول فضاهای زیرزمین به عنوان انبار و محل نگهداری کالا مورد استفاده بوده و حجره اشکوب همکف محل عرضه کالا و اشکوب فوقانی به عنوان دفتر اداری ، کارکردی بازرگانی داشته است. تیمچه به معنی کاروانسرای کوچک بوده است ولی در دوره معاصر، به سرای کوچک سرپوشیده اطلاق می شود که با پاساژهای امروزی قابل قیاس هستند. ویژگی سرپوشیده بودن تیمچه ها، شرایط را برای عرضه کالاهای با ارزش مانند فرش و پارچه فراهم می کند. از نمونه این بناها در بازار تاریخی کاشان می توان به تیمچه های امین الدوله ، بخشی، صباع، بروجردی ها، تبریزی ها و تیمچه سیدآقا اشاره کرد. از نظر طراحی معماری در بازارها، ترکیب های متفاوتی از تیمچه و کاروانسرا وجود دارد که یکی از نمونه های زیبا و معمارانه آن تیمچه و سرای بخشی در کاشان است. این مجموعه از لحاظ تناسبات و ساماندهی فضایی در بازار کاشان بی نظیر است. واژه قیصریه به معنی بازار شاهی است ولی در ایران به فضایی گفته می شود که خصوصیات معماری و کالبدی تیمچه یا دالان را دارد ولی کارکرد آن عرضه کالاهای لوکس مانند منسوجات است. مادام دیولافوآ در سفرنامه خود در دوران قاجار، درباره یکی از تیمچه های بازار کاشان چنین می نویسد: بازار شهر کاشان وسیع است و سقف آن دارای گنبد های کوچکی است که به هم پیوسته و جا به جا کاروانسرایی هست که مخزن مال التجاره است. این کاروانسراها تاجرنشین و غیر از آنهایی است که مسافران در آن منزل می کنند و دارای بناهای مجلّل و مزینی هستند. یکی از بهترین نمونه های آنها کاروانسرای تازه [احتمالاً تیمچه امین الدوله غفاری] است.
شکل آن مانند منشور مربع القاعده است و در ۲ سمت آن در ورودی دارد. تمام بنا با آجر ساخته شده و در سقف از آجرهایی مانند کاشی لعابدار برجسته بکار رفته که نمایش قشنگی دارد. در سقف آن هم ۳ روزنه بزرگ است که به قدر کافی محوطه را روشن می کند... . تیمچه امین الدوله به دستور فرخ خان غفاری در سال ۱۲۸۵ ه.ق عهد ناصر الدین شاه قاجار از سوی استاد معمار مریم کاشانی ساخته شد. کاروانسرای گمرک یا سرای خان که از نظر وسعت و بزرگی در بازار کاشان بی همتاست، در سمت شمالی بالا بازار و نزدیک میدان سنگ واقع شده است. درباره وجه تسمیه این کاروانسرا آمده است: در دوره قاجاریه که گمرک محلی و ولایتی معمول بود، چون دفتر مرکزی گمرکات کاشان در سرای شریف خان دایر بود، از آن جهت به سرای گمرک مشهور شد و نخستین پستخانه شهر در آن ساخته شد. در بالای ورودی حجره های اطراف میانسرا، کاشی های منقوش هندسی و روایی وجود دارد که مجلس بزم و رزم و شکار و ... را نمایش می دهد. از دیگر کاروانسراها در بازار تاریخی کاشان می توان کاروانسرای ذغالی ها، کاروانسرای نو و میرپنج را نام برد که به سبب نزدیکی به دروازه اصلی شهر، نقش به سزایی در تبادلات اقتصادی شهر داشته اند.
● فضاهای خدماتی و عمومی:در مجموعه بازار به سبب آمد و شد بسیار، تعدادی از فضاها با عملکرد عمومی و خدماتی در راسته اصلی یا پیرامون آن شکل می گرفت. در ساماندهی فضایی بازارها، با توجه به وسعت و حجم مبادلات تجاری و بازرگانی، عناصر و فضاهایی همچون مسجد، مدرسه، آب انبار، سقاخانه و ... تعبیه می شده است. تعدد این نوع فضاها و نحوه قرارگیری آنها در بازار به ویژگی های کالبدی و کارکردی بازار ها بستگی داشته است.آب انبار صباغ، مسجد مدرسه میانچال، مسجد میرعماد، مسجد امام خمینی (سلطانی)، آب انبار وحمام گذر نو و حمام خان از نمونه فضاهای خدماتی و عمومی در مجموعه تاریخی بازار کاشان هستند. مسجد مدرسه میانچال در راسته اصلی متعلق به دوران صفوی است و شامل ۲ میانسرا و حجره هایی در پیرامون و شبستانی وسیع است. مسجد مدرسه سلطانی در دوران قاجار و در سال ۱۲۲۶ ه.ق با الگوی مدارس صفوی ساخته شده است. این مدرسه تاریخی دارای سردری عظیم با آرایه های بسیار کاشیکاری است که جفت آن در میانسرا، گنبدی رفیع قرار دارد. مسجد میرعماد نیز در میدان سنگ، دارای کتیبه ای متعلق به قرن نهم ه.ق است. البته به گمان زیاد قدمت آن بیشتر، یعنی قرون ۵و۶ ه.ق باشد. شبستان و گنبد تیموری و محراب پیش از سلجوقی آن صحّه ای بر این مدعاست. حمام تاریخی رازقیه یا خان در اواسط راسته بالابازار در دوره زندیه بارها از سوی سیاحان و گردشگران مورد ستایش قرار گرفته است.آب انبار صباغ براساس کتیبه موجود بر بدنه مقابل جلوخان متعلّق به سال۱۲۴۰ ه.ق است. این آب انبار از معظم ترین آب انبارهای تاریخی کاشان به جهت سر در عالی و ارائه های باشکوه کاشیکاری، به شمار می آید.
مجموعه فرهنگی، تاریخی بازار کاشان با وجود تمام قابلیت های نهفته و آشکارش در برابر خانه های تاریخی و جاذبه های فراوان دیگر موجود در شهر کاشان متأسفانه مورد بی مهری مسئولان و بازدیدکنندگان قرار گرفته است. با اندکی توجه بیشتر، بی شک رونق و ماندگاری بازار کاشان پایدارتر خواهد ماند.

بازار سنتی کاشان

بازار کاشان یا همان بازار سنتی کاشان از جمله مهمترین آثار تاریخی و دیدنی شهر کاشان است و از اواسط خیابان بابا افضل تا حدود دروازه دولت ادامه دارد مجموعه بازار کاشان نیز با سامانمندی فضاهای معماری و همجواری با راه ‌های بازرگانی باستانی، یکی از پر رونق ‌ترین و باشکوه‌ ترین بازارهای ایران به شمار می ‌آید. دوران اوج و رواج بازار کاشان مربوط به زمان صفویه و به خصوص دوران شاه عباس اول است. غالبا سیاحان و جهانگردانی که در عصر صفوی و قاجار، به ایران و به خصوص کاشان سفر می‌ کردند همواره عظمت و شکوه بازار کاشان را مورد تمجید قرار می ‌دادند.

بازار كاشان كه از حوالی میدان كمال الملك تا میدان تاریخی سنگ (فیض) و از آنجا كه تا بازار مسگرها و میدان دروازه دولت ادامه دارد شامل تعداد زیادی بازارچه و گذر بوده و ده ها بنای تاریخی همچون: مسجد میدان میر عماد، كاروانسرای میر پنج، زغالی ها، غفار پور، رباط، بروجردی ها، نراقی ها، تیمچه معروف امین الدوله، در بازار میانچال، تیمچه بخشی، تیمچه سید آقا، تیمچه صباغ، آب انبار بالا بازار، آب انبار درب زنجیر، حسینیه سوراخ ریسمان، مسجد كفش دوزها، مسجد بالا بازار، مسجد طمقاچی ها، و… با این توضیح كه برخی از قسمت های بازار به اصنافی خاص اختصاص داشته و با نام همان صنف شناخته می شود. از جمله بازار مسگرها، رنگرزها، كفش دوزها، ریسمان فروش ها، ضرابخانه، زرگرها، بزازها، خیاط ها و…
بازار کاشان با وجود رونق و زیبایی بسیار در دوران سلجوقی و صفوی، به سبب زلزله شدید در سال ۱۱۹۲ قمری ویران شد و در پی وقوع این حادثه علاوه بر تخریب ابنیه تاریخی شهر، بافت بازار نیز از بین رفت. بازار فعلی کاشان روی بقایای بازار قدیم که در اثر آن زلزله فروریخته بود، بازسازی شد. فضاهای معماری امروز بازار کاشان در واقع از بازسازی‌های دوران قاجاریه و بخصوص دوره حکمرانی فتحعلی شاه باقی ‌مانده است.
وجود چهار سوق میانچال و راسته های فرعی یا بازارچه‌های کفاش‌ها، بزازها، ریسمانچی‌ها و بازار ملک بر شکوه و جلال این بازار کاشان می‌افزاید.

تیمچه امین الدوله کاشان
تیمچه امین الدوله یكی از جالب ترین بناهای داخلی بازار می باشد كه توسط فرخ خان غفاری (امین الدوله) ساخته شد و معماری آن از سال ۱۲۸۰ الی ۱۲۸۵ توسط استاد علی مریم صورت گرفت. واژه “تیم” به معنی کاروانسرا بوده است تیمچه به معنی تیم کوچک یا کاروانسرای کوچک بوده است. اما در دوره معاصر به کاروانسراها یا سراهای کوچک و سرپوشیده، تیمچه می ‌گویند مانند تیمچه امین الدوله در کاشان. این خصوصیت کالبدی تیمچه‌ها، یعنی سرپوشیده بودن آنها، فضای مناسبی برای عرضه کالاهای گرانبها مانند فرش، دور از آسیب باد و باران و آفتاب پدید می ‌آورد. به همین سبب فضای تیمچه‌ها، غالبا نسبت به کاروانسراها از لحاظ اقتصادی گران تر بوده و برای عرضه اجناس ارزان قیمت استفاده نمی‌ شده است.

قدمت اصلی بازار کاشان مربوط به دوران آل بویه و پس از آن سلجوقی است اما دوران رونق آن مربوط به زمان صفویه به ویژه شاه عباس صفوی است. مجموعه بازار بزرگ كاشان كه در سال ۱۳۵۵ به شماره ۱۲۸۴ در شمار آثار ملی به ثبت رسیده است.

منبع:مکانبین

یكی دیگر از حمام‌های برجای مانده از مجموعه حمام‌های تاریخی و سنتی ایران، حمام خان در بازار كاشان است كه متعلق به میرزاعبدالرزاق حاكم زندی شهر كاشان بوده است.

این حاكم كه در ساخت و مرمت شهر كاشان بسیار دلسوزانه تلاش كرده، این حمام را در سال 1187 هجری قمری بنا كرده است. حمام خان در حال حاضر در تملك خصوصی قرار دارد.

اطلاعات تاریخی 

 این بازار در دوره های مختلف مورد توجه بسیار سیاحان و مورخان دوران خود بوده است،  بطوريكه هر يك با تعريف و توصيفهاي زياد آنرا ياد كرده اند ، مانند مؤلف كتاب زينت المجالس كه مي گويد : « مثل راسته بازار كاشان در تمام جهان نيست و طول آن بازار تقريباً دو هزار قديم مي باشد . » . در عهد شاه عباس اول نيز در وسط بازار بزرگ ، چهار بازار مفصل بنام قيصريه مشتمل بر مستغلاتي چند از دكاكين و كاروانسراهاي عالي با اسلوب زيبايي ساخته شده كه ابوطالب سخي از گويندگان معروف آن عص كاشان ماده تاريخ آن را چنين آورده است :

پس از احداث انجام بنايش                                   دو زيبا مصرع تاريخ رو داد

بقايش با بقاي عمر عاصف                                   بقاي عمر عاصف تا ابد باد 

نقشه کلی از بازار کاشان

در سفرهای متوالی شاه عباس اول و جانشینان وی به آن شهر بازار بزرگ و میدان متصل به آن ، نخستین مركز جشن و چراغانی و محل تفریحات شبانه و محفل عیش و نوش و بزم شاهانه بوده است . چنانكه سرآنتوان شرلی انگلیسی كه در یكی از سفرهای شاه عباس اول همراه او به كاشان رفته است درباره اینگونه پذیراییها كه در بازار به عمل آمده این گونه میگوید :

 قریب ساعت ده پادشاه آدم فرستاد كه به حضور او برسیم و ما به بازاری كه در وسط شهر واقع و جای بسیار زیبایی است رفته ، دیدیم كه پادشاه با خدم و حشم خود در آنجا حضور دارند و مشعلهای زیاد روشن كرده و تمام دور میدان را چراغان نموده اند و جشن و چراغانی بقدری با شكوه بود كه همگی ما متعجب ماندیم . پس از آنجا آتش بازیهای مفصل و غیره . . . بعد از این تماشا با طبل و كرنا خوانچه های مهمانی را به میان آوردند.

از آن جمله تاورنیه فرانسوی می نویسد:

بازار كاشان خیلی زیباست و به اتاقهای خوب پوشیده شده ، كاروانسراها هم بزرگ و راحت . خصوصاً یكی از آنها خیلی عالیست كه نزدیك باغشاه دولتخانه واقع شده است . 

 مؤلف تذكره هفت اقليم نيز میگويد:

 اسواق كاشان چون دامن عروسان پر بخور و الحق به شیرینی و پاكیزگیآنشهر در تمام ایران بلكه جهان شهری نیست. لكن بر اثر زلزله سال 1192 هـ . ق. بازار پر تجمل و با جلوه و شكوه آن هم مانند سایر عمارات عالیه آن شهر چنان منهدم و ویران گردید.

و به گفته صباحی بیدگلی:

كوچه و بازار آن شد آنچنان ویران كه كس فرق نتوانست كردن این كدام و آن كدام.

حتی بواسطه تلفات جانی فراوانی كه به اهالی وارد شده بود مستغلات مرغوب بازار و خانه های مخروبه شهر اغلب مجهول المالك قلمداد گردید.

بازار کاشان 

بازار سنتی کاشان

زمان سلطنت طولانی فتحلعی شاه قاجار در نتیجه ثبات اوضاع سیاسی و پیشرفت صنایع محلی ساختمانهای بزرگ و جالب توجهی از كاروانسرا و تیمچه و بازارچه های متعدد در امتداد بازار بزرگ ساخته و پرداخته شد بطوریكه اوژن فلاندن كه در سال ۱۲۵۲ هـ . ق. به كاشان آمده در سفر نامه اش می نویسد:

 در قرن اخیر این شهر بكلی منهدم گشت و از ته عماراتش نابود گردید . بناهایی كه امروز مورد دقتند بازارها ، كاروانسراها و حمامها می باشند.

 مهمترین ابنیه قرن گذشته كه در بازار احداث گردید بازار نو مسگری و فرخ خان امین الدوله غفاری بوده كه از حیث خوش اسلوبی و طرح نقشه عالی آن ، از حیث وسعت دهنه بازار و ارتفاع سقف و مزایای دیگر در همه ایران مثل و مانندی نداشته است . در تمام طول بازار یعنی از دروازه دولت ( یا میدان شهرداری كنونی ) تا میدان فیض و مقابل مسجد میدان در دو طرف ، بیش از یكصد و بیست دكان بزرگ با ایوان جلو و بالاخانه و بالكن فوقانی ساخته شده بود و در فواصل دکانها هم چندین كاروانسرای وسیع مقابل یكدیگر با چهارسوهای مرتفع و مسقف به وضعی بنا كرده بودند كه انتهای هر دكان به صحن كاروانسراها در و پنجره و نور گیر داشت.

تیمچه معروف بازار کاشان (تیمچه امین الدوله)

بازار نو مسگرها بعد از وفات فرخ خان ( در سال ۱۲۸۸رو به انهدام و ویرانی نهاد تا آنكه در دوره سلطنت پهلوی و احداث خیابانهای شهری سرتاسر بازار نو و خرابه های آن در مسیر خیابان افضل واقع گشته ، آخرین آثار آن هم ناپدید گردید . همچنین چهار سوی بزرگ و تاریخی آن را كه در مدخل دروازه دولت سالم و محفوظ مانده بود جهت احداث میدان شهرداری خراب كردند. 

سرای نوی بازار کاشان 

برخی از قسمتهای بازار به اصناف معین اختصاص داشته و مهمترین بازارهای صنفی كاشان هم بازارهای مسگری ، رنگرزی ، زرگری ، كفش دوزی و بازار ریسمان فروشی بوده است . بخصوص بازار مسگری آن كه تا نیمه اول قرن حاضر هم اهمیت و شهرت جهانی خود را از دست نداده بود و به گفته پروفسور ادوارد براون

بازار مسگرهای كاشان با صدای دائمی چكش كه روی مس می خورد ، و كوره هایی كه مس در آنها قرمز می شود یكی از نقاط تماشایی مشرق زمین است.

 نمایی از داخل بازار کاشان

محل و مركز ضرابخانه شهر در بخش بالای بازار نزدیك به مسجد میدان واقع گشته بود كه هنوز هم آن محوطه بنام ضرابخانه مشهور است . از جمله آثار تاریخدار پیش از عهد صفویه ( دوره پادشاهان سلسله آق قوینلوها ) كه در بازار كاشان اكنون دیده می شود یك جفت درب چوبی بزرگ سرای معروف به ذغالیها واقع در وسط بازار مسگرها است كه این بیت با تاریخ آن روی در كنده شده : « برای نفع خلایق چو كرد بنیادش به سال هشتصدو هشتاد و هشت شد معمور » . علاوه بر بازار بزرگ وسط شهر كه از دروازه دولت ( یا میدان شهرداری ) تا حدود میدان كمال الملك كه تقریباً در مركز شهر است و در امتداد بازار كنونی بود در محلات دور دست به بازار نیز از قدیم الایام بازارچه های كوچك و بزرگ متعددی وجود داشت كه پاره ای از آنها بر اثر مرور زمان و احداث خیابانهای شهری بكلی ویران گشته و از میان رفته و برخی دیگر هم كه كم بیش باقی مانده اهمیت خود را از دست داده است . از جمله بازارچه های بزرگ و معروف قدیم كه عموماً به اصطلاح محلی آنها را گذر ( مخفف گذرگاه ) می گویند از این قرار است : « گذر باباولی كه سابق بر این قریب به صد دكان دایر داشته است.

 تیمچه امین الدوله 

گذر دروازه اصفهان ، گذر سرپره ، گذر پنجه شاه ، گذر امامزاده حبيب بن موسي ، گذر پاي قپان » . ولي گذرهاي محمد صالح بيك و ترك آباد و دروازه فين و قاضي اسدا... كه در مسير خيابان فاضل نراقي و گذر محله كلهر در مسير خيابان محتشم بوده از ميان رفته است . گذر چهارسو و آب انبار خان و گذر درب يلان هم غير مسكوني و ويران شده است . بازار تاريخي كاشان در تاريخ  08/06/1355  به شماره 1284  در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.

نمایی از سقف بازار کاشان

مجموعه بازار کاشان یکی از پر رونق‌ترین و باشکوه‌ترین بازارهای ایران به شمار می‌آید که در دوران صفویه اوج و رونق زیادی داشت. به خصوص در زمان شاه عباس اول جهانگردان زیادی بودند که به این بازار سر می زدند و تجارت می کردند. در زمان قاجار هم بازار کاشان شکوه و عظمتش را حفظ کرد اما پس از  آن کم کم از رونق افتاد. بازار فعلی کاشان روی بقایای بازار قدیم ساخته شده و در واقع هنر دست معماران دوره قاجار است. به خصوص معماران زمان فتحعلی شاه که آن را به شکل امروزی ساخته اند. اگر گذارتان به بازار کاشان بیفتد، به جز راسته اصلی که در آن مسگرها، زرگرها، کفاش‌ها و بزازها مستقر هستند، بازارچه‌های میانچال، ملک، ضرابخانه و رنگرزها، مساجد، بقاع، کاروانسراها، تیمچه‌ها، حمام‌ها و آب انبارهای متعددی را خواهید دید که هر یک از آنها در دوره‌ای خاص ساخته شده‌اند.در این بازار، «میانچال» کانون اصلی بازار است که بر خلاف الگوهای دیگر، شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب انبار و مسجد مدرسه است.اما جاذبه های بازار کاشان به همین جا ختم نمی شود. این بازار کاروانسراهایی دارد که از بین آنها کاروانسرای ذغالی‌ها، کاروانسرای نو و میرپنج از همه معروف ترند. تاجرانی که با بازار کاشان مراجعه می کردند، معمولا در این کاروانسراها اقامت می کردند چون به دروازه اصلی شهر نزدیک بود و نقش به سزایی در تبادلات اقتصادی شهر ایفا می کردند. 

خانه بروجردی ها متناسب با خصوصیات اقلیمی و شرایط آب و هوایی منطقه کویری کاشان طراحی و ساخته شده، به گونه ای که در گرمای شدید تابستان هوای خنک و بسیار مطبوعی از طریق بادگیرهای واقع در بالای پشت بام به صورت طبیعی و دائمی به زیرزمین ها سرازیر شده و در آنها جریان می یابد. خانه بروجردی ها به طور کلی شامل دو بخش بیرونی و اندرونی است که سر در اصلی و هشتی ورودی بین این دو بخش مشترک است.

علاوه بر این هر یک از این دو بخش درهای جداگانه ای نیز دارند که به وسیله آنها مستقیما به کوچه دسترسی پیدا می کنند.اما قسمت بیرونی خانه، در حقیقت همان عمارت و حیاطی است که در حال حاضر مورد بازدید علاقه مندان قرار می گیرد و مشتمل است بر: راهروی ورودی، حیاط مرکزی، تالار سرپوشیده و نورگیر فوقانی آن،

نقاشی های خانه بروجردی ها زیر نظر دو هنرمند بزرگ و نامدار نقاشی ایران دوران قاجار “مرحوم میرزا ابوالحسن غفاری کاشان” (بنیانگذار اولین مدرسه نقاشی در ایران) و برادرزاده اش “مرحوم میرزا محمدخان غفاری کاشانی” ملقب به “کمال الملک” ترسیم و طرح های گچبری خانه نیز با نظارت این دو استاد به انجام رسیده است.
به طور کلی خانه بروجردی ها از نظر طرح و معماری، قدمت، تزئینات و نقاشی گچبری در زمره نفیس ترین آثار تاریخی کشور قرار دارد که بخش بیرونی آن در سال ۱۳۵۳ توسط دولت خریداری و با شماره ۱۰۸۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاکنون مرمت بخش های مختلف و نیز استحکام بخشی قسمت های عمده خانه و تثبیت نقاشی ها به وسیله کارشناسان و استادکاران اداره میراث فرهنگی کاشان انجام و برخی الحاقات و تغییرات غیراصولی انجام گرفته است.

خانه بروجردیها ، مجموعه ساختمانی زیبا و باشکوه در جنوب شرقیِ شهر کاشان است. خانه بروجردی از مشهورترین خانه‌های تاریخی این شهر است. می گویند چون صاحب خانه مال التجاره از بروجرد وارد می کرده، لذا بهبروجردی مشهور شده و خانه او هم به خانه بروجردی موسوم گردیده است. این بنا در اواخر سلطنت پهلوی بر اثر بی توجهّیِ ساکنان آن رو به انهدام می رفت ، اما پس از ثبت در فهرست آثار تاریخی تعمیر و بازسازی شد و اینک کاربرد فرهنگی ـ اداری دارد.
معمار این خانه یکی از نوابغ معماری کاشان و از طراحان معروف ساختمان به نام استادعلی مریم بوده‌است که در ایجاد دو بنای تاریخی دیگر کاشان، یکی خانه تاریخیطباطبایی (در نزدیکی خانه بروجردی) و دیگری تیمچه امین‌الدوله (واقع در بازار) نقشداشته‌است.
خانه بروجردیها در زمینی به مساحت تقریبی ۷۰۰ ، ۱ مترمربع ساخته شده ومساحت این بنا حدود ۳۰۰۰ مترمربع و شامل دو حیاط اندرونی و بیرونی و مشتمل است بر دو ورودی اصلی و فرعی ، هشتی ، راهرو، حیاط ، تابستان نشین ، زمستان نشین ، آشپزخانه ، حیاطهای سرپوشیده در اطراف ، و زیرزمینی وسیع .

این بنا از نظر خصوصیات محلّی و عناصر معماری و تزیینات داخلی از اهمیّت فوق العاده ای برخوردار است نقاشی‌های این بنا در شیوه‌های متنوع و با رنگ و روغن و آبرنگ و زیر نظر هنرمند نامدار، مرحوم میرزامحمد خان غفاری ملقب به کمال‌الملک طراحی و اجرا شده است. در بام تالار نیز نورگیرها و بادگیرهای بسیار جالب خودنمایی می‌کند که از نظر طرح و اجرا در زمره آثار بدیع معماری سنتی ایران است.

قدمت خانه بروجردی ها به طوری که در کتیبه چهار طرف تالار آن آمده به سال ۱۲۹۲ ه.ق باز می گردد این خانه را حاج سید جعفر نطنزی که از بروجرد مال التجاره وارد می کرده ساخته است .
بنابر اظهارات موثق ساخت این مجموعه در حدود ۱۸ سال یعنی از سال ۱۲۹۲ تا سال ۱۳۱۰ ه.ق به درازا کشیده در آن بیش از ۱۵۰ بنا و هنرمند گچ کار و آینه کار و دیگر هنرمندان بکار گرفته شده اند .
بنای مذکور در اصل به صورت اندرونی و بیرونی بوده و این بخش از بنا که شرح آن خواهد آمد قسمت بیرونی خانه است . این قسمت از سال ۱۳۵۳ه.ش به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمده و در فهرست آثار تاریخی کشور ثبت شده است . بخش اندرونی که در شمال شرقی و شرق بنا واقع است هنوز تحت مالکیت خصوصی می باشد بنا حیاطی کشیده دارد که در دو سر آن دو مجموعه فضائی مهم قرار گرفته اند و نمای این دو بخش نسبت به دو جبهه دیگر ارتفاع بیشتری دارد .

ورودی اصلی در شمال ساختمان واقع شده و، بویژه به سبب نحوه اتصالی که میان خانه و کوچه پدید آورده ، به شکوه ساختمان افزوده است . دیوارهای آن تا ارتفاع معینی تنها با گچ پوشیده شده و ساده است ، اما سقف آن تزییناتی برجسته دارد. در دیوارهای ورودی سکّه هایی تعبیه شده که با مقرنس کاری گچی به طاق نمای اصلی سقف متصل می شود. ورودی از طریق در چوبیِ بزرگی با کنده کاریها و گُلْ میخهای متعدد و دو کوبه که بر پاشنه سنگی می چرخد، به هشتی راه می یابد. هشتی پس از ورودی اصلی است و گنبدی آراسته به کاربندیهای بسیار زیبا دارد که در مرکز آن نورگیری تعبیه شده و از طریق دری مشابه درِ اصلی ، که روبروی آن قرار گرفته ، به حیاط راه می یابد. بیش از نیمی از مساحت زمین به حیاط اختصاص دارد. معبر ورودی حیاط دالانی است غلام نشین ، با تزییناتی چندضلعی و هلالی ، و راهروی پیچ دار با سقفی که در آن نورگیرهایی تعبیه شده است . در وسط محور طولی حیاط حوض بزرگی با سنگ سیاه تراش خورده و پاشوهایی در اطراف قرار دارد که آب آن از قنات نصرآباد تأمین می شده است . در جانب چپ و راست حوض نیز چهار باغچه به چشم می خورد.
تابستان نشین ، که مهمترین و اصلیترین بخش خانه بروجردیهاست ، مقابل ورودی اصلی و پشت به قبله واقع شده است ، و قوس بزرگِ نمای آن که در تمام خانه های اعیانی قدیمی کاشان دیده می شود، احتمالاً تقلیدی است از طرح مثلّث در نمای معماری اروپایی که تحت تأثیر معماری ایرانی به صورت منحنی در آمده است . در داخل محدوده قوس ، گچبریهای برجسته ، متأثر از تزیینات روسی مانند سماور و قوری ، به چشم می خورد.

تابستان نشین شامل دو اتاق ، تالار اصلی ، دو سرپوشیده فرعی ، یک سرپوشیده اصلی ، دو گوشواره ، یک شاه نشین و تالار طَنَبی است . در مرکز آن ، گنبدی با نورگیرهای زیبا و تزیینات مقرنس کاری قرار دارد. ایوان اصلی در محور تقارن تابستان نشین ، پس از حیاط عامل دوم در تقسیم فضا و برای استفاده ساکنان در فصل گرما است . در دو جانب ایوان و تالار طنبی راهروهای ورودی و اتاقهای نشیمن قرار گرفته اند که چشمگیرترین آثار تزیینی در همین قسمت به کار رفته است .
زمستان نشین ، در شمال مجاور راهرو ورودی و مشتمل بر یک اتاق ، یک شاه نشینِ پنج در با گچبریهای زیبا و ایوانی وسیع و آفتابگیر است . در قسمت شرق مشتمل بر سه اتاقِ سه در در حدّفاصل زمستان نشین و تابستان نشین است که از راهروهایی مشترک به یکدیگر راه می یابند. سقف اتاقها مسطح و فاقد تزیینات است . قسمت غربیِ زمستان نشین نیز با دو اتاق کوچک به همراه فضایی سرپوشیده ، قسمت شمالی و جنوبی بنا را به هم می پیوندد. آشپزخانه وسیع با طاقچه ها و صندوقخانه و انباری در شمال و سمت راست مجموعه واقع است و از راهروی باریک بدان راه می یابند. از زیرزمین که در زیرِ سه بخش شمالی و جنوبی و غربی قرار دارد، بیشتر به عنوان سرداب و انبار و فضای خدماتی استفاده می شده است .

مجموعه واقع در جبهه شمالی دارای یک تالار پنج دری با شاه نشین است که محل پذیرایی مهمانان بوده و یک مهتابی در جلوی خود دارد و بادگیری هم در پشت آن دیده می شود. فضای داخلی تالار دارای تزئینات گچ بری است. دو اتاق سه دری کوچک در دو سوی مهتابی قرار دارند که در مقایسه با تالار و فضاهای طرفین آن از ارتفاع کمتری برخوردارند و ترکیب حجمی خاصی را بوجود آورده اند.دو طرف آن دو اتاق بهار خواب قرار دارد که بهعلت نور مناسب وگرمای زیاد، بیشتر در زمستانها مورد استفاده قرار می گرفتهاست.
قسمت شمال شرقی مطبخ(آشپزخانه) قرار دارد.در قسمت شرقی بنا اتاقها و ایوانهای سرپوشیدهبه چشم می خورد که در جلو ایوانها پله هایی جهت رفتن به سردابها ساخته شده است.اینسردابها در جبهه های مختلف بنا واقع اند که بوسیله بادگیرهایی هوای آنها خنک وتهویهمی شوند.

شرح پلان خانه بروجردی ها معماری داخلی وعملکردفضاها
*مساحت ۱۷۰۰مترمربع-زیربنا۱۰۰۰مترمربع-
*دوطبقه ودربعضی قسمتها مثل قسمت جنوبی که باسرداب دارای ۳طبقه است.
*دارای یک حیاط با ابعاد۲۰در۳۰-
*دارای ۳ورودی درشمال(ورودی اصلی)،غرب(مخصوص مراسم مذهبی وغیره) وجنوب(برای خواص)-ایوان های سرپوشیده دراطراف حیاط.
*جلوخان درفضای هشتی که دارای ۶عددسکو برای انتظارمراجعین می باشد.این سکوها پاخوری نام دارد.

تقسیمات خانه بروجردی ها: بیرونی-اندرونی
بخش بیرونی شامل:بخش شمالی-بخش جنوبی(تابستانی)-بادگیرها
بخش اندرونی شامل:بخش شمالی_بخش جنوبی
بخش بیرونی:
۱٫هشتی
۲٫راهرو و دهلیز
۳٫حیاط مرکزی مستطیل شکل۲۰×۳۰
۴٫بخش اصلی وتابستانی بنا(بخش اعظم تزیینات دراین قسمت است)
۵٫سرداب درزیرزمین(دمادراین سرداب درتابستان حدود۲۰درجه کمترازطبقاط بالایی ست.سرداب با یک سیتم کانال کشی افقی وعمودی به ۲بادگیرارتباط دارد.نمای سرداب از گچ وآجراست.
۶٫آشپزخانه وانبارها:دربخش شمالی قراردارند.
۷٫بادگیرها:دردوبخش شمالی وجنوبی قسمت بیرونی می باشد
بادگیرهای این خانه هشت ضلعی هستند.

مشخصات بنا
ساختمان به ابعاد ۱۷٫۳۰ × ۱۴٫۹۰ متر بنا گردیده است. جنس مصالح عبارت از خشت و گل و پایه بنا از سنگ لاشه محلی و ساروج است. بنا دارای ۷ اتاق در طبقه همکف، ایوانی در جلوخان و دو اتاق در طبقه زیرین است. درهای ورودی اتاق‌های زیرزمین رو به بیرون بازشده و طبقه اصلی با یک متر ارتفاع از سطح زمین ساخته شده تا از رطوبت محل در امان باشد. بازشو‌های ساختمان چوبی بوده و اندود داخلی بنا به‌جز یک اتاق، بقیه از جنس گچ می‌باشد. سقف‌های عمارت دارای سیستم تاق-تویزه و تاق-چشمه گنبدی بوده و از جنس خشت بنا گردیده است. نوع پوشش بام متناسب با محیط از غوره گل، کاه‌گل و لایه‌ای از برگ گیاهان ساخته شده است. نمای عمارت ترکیبی از آجر، گچ و شمشه‌های گچی است که در قسمت فوقانی نما به شکل زیبایی خودنمایی می‌کند.
حیاط به ابعاد ۷۵×۱۰۵ متر و دارای دو حوض بزرگ است که آب چشمه اسکندریه پس از گذر از باغ تالار، آبشار نیاسر، با رسیدن به این منطقه وارد حوض اول گردیده و پس از گذر از زیر ساختمان وارد حوض دوم در قسمت جلویی ساختمان می‌شده است.

1- نعیما، غلامرضا. (1385)، باغ های ایران، انتشارات پیام، تهران.

2- کتاب آشنایی با جاذبه های گردشگری ایران، انتشارات آذر و سیمای دانش، دکتر حسین یاوری و معصومه ظفری، 1391.

3- جوادی، محمدرضا و برازجانی، ویدا، باغ شاه فین، باغ ایرانی حکمت کهن، منظر جدید، موزه هنرهای معاصر تهران، پاییز 1383.

خانه طباطبایی‌ها یکی از خانه های بسیار باشکوه و جزو برترین خانه های ساخته شده در کاشان محسوب می شود. این خانه بسیار شگفت‌انگیز با تزئینات بکار رفته در آن، جزو شاهکارهای دوران قاجاریه است. تاریخ ساخت آنرا به سال های مابین ۱۲۵۵-۱۲۵۰ هجری قمری نسبت می دهند. در عین حال کتیبه‌ای که بر سر اتاق شاه نشین قابل مشاهده است، مربوط به سال ۱۲۹۸ هجری قمری می باشد ولی به نظر می رسد این تاریخ، زمان اتمام نقاشی های صورت گرفته در بنا باشد.

برخی از کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند این بنا بر روی یک خانه قدیمی ساخته شده است. خانه‌ای قدیمی که در سال ۱۱۹۲ هجری قمری (دوران زندیه) طی یک زلزله مهیب تخریب شد و بنای فعلی که امروزه مشاهده کنیم، به جای آن برپا شد. مرمتگران میراث فرهنگی با لایه برداری از قسمت های بیرونی تالار زمستانی که در قسمت شرق خانه قرار دارد، با کشف گچبری های مخصوصی که بر روی ستون ها مشاهده کردند، پی بردند که این ستون ها با ستون های موجود تفاوت های اساسی دارد و آنرا به «دوران زندیه» (زمان رخ دادن زلزله) نسبت دادند. پس این نکته موید آن است که قدمت بنای فعلی بسیار زیاد است.

معمار این بنا «استاد علی مریم» جزو معماران سنتی است که با نبوغ و استعداد بسیار و قدرت خلاقیت بی‌نظیر چنین اثری را خلق کرده است. البته از دیگر آثار این معمار توانمند می‌توان به «تیمچه امین الدوله» به سال ۱۲۸۵ هجری قمری و خانه بروجردی ها در جوار این خانه به سال ۱۲۷۵ هجری قمری اشاره کرد.

خانه طباطبایی ها در محله «سلطان امیر احمد» و در جوار بقعه ایشان که از نوادگان «امام جواد (ع)» است، ساخته شده است، بطوری که در مرکز و هسته اصلی محله قرار دارد. اطراف این خانه، خانه عباسیان، خانه بروجردی ها (که مالک آن داماد مالک خانه طباطبایی‌ها نیز می‌باشد) واقع شده‌اند. این محله چون در نزدیکی بازار نیز بوده اررزش تجاری هم داشته است.
نام خانه از نام مالک آن گرفته شده است. وی که یک تاجر کاشانی به نام «سید جعفر نظنزی» بوده، به خاطر سید بودن (از طرف پدر و مادر) به طباطبایی شهرت یافته بود. وی تاجر فرش بوده و از افراد خیر در محله به حساب می آمده است

مساحت خانه ۴۷۳۰ متر مربع است که شامل ۴۰ اتاق، ۴ حیاط، ۲ حیاط خلوت و ۴ زیرزمین می‌باشد. در خانه طباطبایی‌ها می‌توان اصول پنج گانه معماری (رسمی بندی، یزدی بندی، گره‌سازی، مقرنس، کاسه‌سازی) را بطور کامل مشاهده نمود. برای نمونه پوشش سقف ها بخصوص سقف‌های اتاق شاه‌نشین و یا اتاق پنج دری (نشیمن) جزو نمونه های بارزی هستند که از رسمی بندی (که این اصول جنبه سازه ای دارد) استفاده شده است. یزدی‌بندی‌های بسیار زیبا در اتاق شاه‌نشین این بنا قابل مشاهده است که بسیار باشکوه گچبری شده‌اند و بر روی آن نقاشی نیز کرده‌اند (یزدی بندی فقط جنبه تزئینی دارد). مقرنس های زیبای موجود در این بنا را می توان در کنار ایوان آیینه خانه مشاهده کرد که همچون نگینی می درخشد. هنر گره سازی (ایجاد شکل ها و نقوش مختلف اسلیمی با قطعات چوب بگونه‌ای که فاقد هر گونه میخ و چسب باشد) را نیز می توان در طراحی های مختلف بنا از سنگفرش و کف هشتی تا آینه‌کاری های ایوان آئینه، پنجره های مشبک گچی و بخصوص در و پنجره های این خانه به طور کامل دید.

در کتاب مشهور «سبک شناسی معماری ایرانی»، مرحوم «کریم پیرنیا» اصول معماری ایرانی ـ اسلامی را به پنج دسته تقسیم می‌کند که شامل «مردم‌واری»، «پرهیز از بیهودگی»، «نیارش»، «خود‌بسندگی» و «درونگرایی» می‌شود. در این بنای با عظمت هر پنج مورد، بسیار زیبا و با یک نظم دقیق قابل مشاهده است.

«مردم واری» به رعایت تناسبات ساختمان براساس تناسبات انسانی گفته می شود. این نوع معماری در تار و پود زندگی و طراحی معماران ایرانی نهفته است. به عنوان مثال در خانه طباطبایی سعی شده است که مردم‌واری را در ابعاد درها و پیر نشین ها رعایت کنند و آنها را کوتاهتر بسازند. با اینکه درب اتاق نشیمن که بیشتر محل نشست و برخواست خود صاحبخانه بود، ساده و بی آلایش ساخته شده و تزئینات و نقاشی زیاد نداشته است، در مقابل درب اتاق شاه نشین که تالار پذیرایی از مهمان ها بوده، در سطوح مختلف نقاشی، گچبری و تزئینات قابل توجه بکار رفته است.

«پرهیز از بیهودگی» بدین گونه تعریف می‌شود که در معماری ایرانی معماران همیشه بر آن بودند که در ساختمان، چیزی بیهوده یا پرت ایجاد نکنند و بنا به تفکرات مذهبی و آئینی خویش از اسراف چه در ایجاد فضا و یا بکار بردن مصالح جلوگیری نمایند. این پرهیز از بیهودگی را می‌توان در خانه طباطبایی با ایجاد فضای پر و خالی که صورت گرفته دید که هم به زیبایی فضا کمک می کرده و هم از مصرف بی رویه حجم زیادی از مصالح جلوگیری می‌شده است.

«نیارش» از لحاظ معنای لغوی به دانش و فن پایداری ساختمان گفته می شود. معماران همیشه تلاش و همت خود را بکار می بستند تا پوش ها و دیوارهای مقاوم و مستحکم در برابر عوامل جوی ایجاد کنند. در خانه طباطبایی فضاهای مشابهی مثل حوض، سرداب، پستو و … وجود دارد ولی در فن ساختمان سازی با هم متفاوت اند. یا در زمینه پخش بارهای وارد بر طاقهای تالارها از اتاق های گوشواره در کنار آن استفاده می کردند. در جاهایی که رطوبت زیاد بوده است مانند زیرزمین با دیواره های بادگیر ملاط ساروج را (مخلوط آهک و سیمان و ماسه) بکار می بردند. در صورتیکه که در جاهایی که ایستایی ضرورت نداشته مانند اتاق های نشیمن و یا پذیرایی، مصالح اصلی فقط از خشت و خاک بوده است.

«خودبسندگی» از دیگر اصول معماری ایرانی است که تعریف آن بدین صورت است: استفاده از مصالح مورد نیاز که بتوان از نزدیکترین مکان تهیه کرد، تا نیاز به حمل و نقل مصالح از جاهای دیگر وجود نداشته باشد و ساختمان ایجاد شده بیشتر شبیه ساختمان های بومی خود باشد. در ساخت خانه طباطبایی و گچبری های داخل آن سنگ‌های گچ معدنی را فراهم آورده، خرد می‌کردند و مورد استفاده قرار می دادند. همچنین خشت بکار رفته در ساخت تمامی تالارها و اتاق های مجاورش از محیط اطراف تهیه می شده است.

معماری ایرانی مدیون «درونگرایی» خویش است. بناهای مسکونی اغلب در اقلیم کویری بصورت درونگرا و با حیاط مرکزی ساخته می شدند. این درونگرایی ساخت بناها علاوه بر جنبه اقلیمی، جنبه اعتقادی و مذهبی مردم را نیز آشکار می کند. ایجاد محرمیت و عزت نفس و ارزش نهادن به حریم شخصی کاملاً در بناهای ایرانی بخصوص ساختمان مسکونی قابل مشاهده است. این درونگرایی و حفظ محرمیت را به وضوح در خانه طباطبایی ها می توان دید، از آنجا که حتی یک پنجره باز شو به بیرون وجود ندارد و در عین حال با ساخت یک حیاط مجلل با گچبری های زیبا، نور و دید کافی برای اتاق ها بطور کامل تامین می‌گردیده است.
البته تمامی بخش های داخلی خود خانه نیز تقسیم بندی و حریم های خاص خود را دارا می‌باشد که هر کدام بصورت مجزا کاربرد دارد. اگر بخواهیم قسمتهای مختلف چنین خانه‌هایی را دسته بندی کنیم می توان آنها را به سه دسته کلی تقسیم نمود: ۱) اندرونی ۲) بیرونی ۳) بخش خدمه

هر کدام از بخش‌های فوق اجزای مشخص با کاربری های مختلف را شامل می شود. «بخش اندرونی» معمولاً محل زندگی و رفت و آمد صاحبخانه بوده و ضمن رعایت حریم خانواده ارتباط با بخش های دیگر بنا نیز ممکن بوده است. در این بخش افراد حق ورود به داخل آنرا ندارند و معمولاً تزئینات ساده‌تر و بی‌آلایش‌تر صورت گرفته است. «بخش بیرونی» مختص پذیرایی از بزرگان و مهمانان بوده و در عین حال بسیار مجلل، باشکوه و با تزئینات بسیار بوده است. در بخش خدمه نیز که ساده ترین بخش خانه محسوب می شده خدمتکاران و ندیمان، امورات خود را سپری می کردند. آنها از تدارکات آشپزی تا تحویل اسب و پذیرش ارباب رجوع  و … را بر عهده داشته‌اند.

بطور کلی مرکز اصلی تمام خدمات در این مکان قرار داشته است. اجزای هر کدام از بخش های اصلی در خانه طباطباییها بدین صورت است:
«بخش اندرونی» خانه طباطبایی ها شامل اتاق پنج دری ساده، سرداب بزرگ با مشخصات خاص از جمله داشتن بادگیر و سقف طاق ضربی، وجود دو حیاط و همچنین دو جداره بودن بدنه جرزها است. این بخش در ضلع شمالی بنا قرار دارد که دارای دو حیاط متصل به هم با رعایت حریم و استقلال است. همانطور که عنوان شد بخش اندرونی مربوط به صاحبخانه است. دو حیاط، با دو ورودی و دوهشتی مجزا در کنار هم قرار دارد، اندرونی که به هشتی اصلی مرتبط است به «اندرونی دخترها» شهرت دارد. دلیل این نامگذاری به واسطه این است که دخترها بعد از ازدواج مدت اندکی در کنار خانواده خواهند بود. البته این بخش اندرونی به «اندرونی زمستانی» نیز معروف می باشد. در بخش روبروی زمستان نشین، اتاق تابستان نشین قرار دارد(به علت آفتاب گیری). بر روی این بخشها تراس زیبایی طراحی شده است که برای استراحت تابستانی به هنگام شب می باشد. زیرزمین اندرونی دارای بادگیری است که با رطوبت داخل فضا ترکیب شده و فضای دلنشینی برای استراحت در تابستان ایجاد می کند. اتاق پنج دری که اتاق نشیمن نیز گفته می شود و متصل به اندرونی زمستانی است به نظر می‌رسد فضایی برای پذیرایی از مهمانان خصوصی‌تر بوده است و به بخش اندرونی مشرف است. در جلوی اتاق پنج دری می توان فضایی دید که به «مهتابی» معروف است و زیبایی آن در شب ها به هنگام استراحت دو چندان می شود. این بنا تا سال ۱۳۷۵ خورشیدی در اختیار صاحبخانه قرار داشته و بقیه قسمت ها بطور جداگانه تفکیک شده است. با خرید خانه توسط میراث فرهنگی سعی گردید که خانه به همان فرم اولیه برگردانده شود. بخش تابستانی نیز دارای بادگیر مخصوص به خود می‌باشد، که به «اندرونی پسرها» مشهور است.

«بخش بیرونی» خانه طباطبایی‌ها در قسمت جنوبی خانه قرار دارد. این ضلع بنا محل پذیرایی از مهمانان و بزرگان می باشد. همچنین مراسمهای مختلف مذهبی اعم از عزاداری و … و همچنین مجالس عروسی و شادی نیز در این بخش برپا می شده است. با توجه به پرکاربرد بودن این بخش، نیاز به تزئینات فراوان و ایجاد یک فضای مجلل و ارزشمند بوده است.

بخش های اصلی قسمت بیرونی شامل این فضاها است: حیاط مرکزی خانه که با گچ بری های زیبا، شکوه خاصی به خانه بخشیده است (در واقع شخصیت اصلی خانه محسوب می شود.) اگر بخواهیم یک تمثیل زیبا از حیاط مرکزی بیان کنیم، باید بگوییم فضای بازی است که آسمان را با آن قاب گرفته‌اند. گچبری‌های گوناگونی در آن می توان دید که شامل طرح های گل و مرغ، طاووس و هما است. به این طرحها، طرح‌های «اسلیمی» گفته می شود. طرح های اسلیمی چون برگرفته از دل طبیعت زیباست به نوعی اشاره به بهشت برین و جاوید دارد. ساخت شکل پرنده ها موید مطلب فوق است. البته در لابه‌لای نقاشی ها می توان طرح‌های غربی را نیز مشاهده کرد، هر چند اندک هستند. طرح گچبری ها زیر نظر «صنیع الملک» (ابوالحسن غفاری) بوده است. وی که مدتی در خارج از کشور بسر برده تا حدودی سعی داشته در بخش‌هایی تجربیات نقاشی اروپا را در کار وارد کند.
حیاط مرکزی دو ورودی مجزا دارد، یکی مختص اتاق شاه نشین است که مهمانان بوسیله آن به راحتی وارد فضای شاه نشین می شوند و دیگری که در گوشه شرقی حیاط قرار دارد و امروزه به عنوان ورودی اصلی بخش اندرونی استفاده می شود.

فضاهای بسیار مهم دیگر که نیازمند توضیح بیشتر است شامل تالارهای تابستانی و زمستانی می شود. در بخش بیرونی، اتاق های به هم پیوسته ای وجود دارد که در اصل همان تالار زمستانی است و در بخش شرقی فضای بیرونی قرار دارد. خصوصیات این بخش شامل، آفتابگیر بودن آن، کوتاه بودن سقف (برای گرم شدن سریع فضاها) و همچنین وجود شومینه برای گرم کردن فضاها در این قسمت است.
در مقابل قسمت شرقی بخش بیرونی، قسمت غربی آن نیز مجموعه ای از اتاق های به هم پیوسته است و در اصل تالار تابستانی محسوب می گردد. علت استفاده از این اتاق ها در تابستان به خاطر این است که آفتاب گیری آنها در تابستان بسیار کمتر از بقیه قسمتها است. سقف این اتاق مرتفع بوده تا تهویه و سیرکولاسیون هوا به خوبی صورت گیرد، این عامل باعث می شود از گرمی هوا کاسته شود و هوای محیط مطبوع تر گردد. درب های روبروی هم این عمل تهویه را بخوبی انجام می دهند.
با بررسی مواردی نظیر بالا مشخص می شود که این خانه مجموعه‌ای از بخش های مختلف است که در فصول مختلف سال قابل استفاده بوده و گویی بصورت «چهار فصل» کار می کرده است. در واقع بهره گیری کامل از تمام امکانات موجود اقلیمی برای آسایش بیشتر افرادی که در آن زندگی می کردند، به این مساله تاکید می کند که در خانه های قدیمی، ارزش و بهای بسیاری برای ایجاد فضا با طراحی دقیق و اندیشمند قائل بوده اند.

در قسمت جنوبی بخش بیرونی اتاق «شاه نشین» قرار دارد. این تالار بزرگ جزو بخش های زیبا و بی نظیر خانه های قدیمی بخصوص خانه طباطبایی ها به حساب می آید که نظیر آن کمتر در خانه های تاریخی دیده می شوند. دو بخش در گوشه سمت راست و چپ تالار شاه نشین ساخته شده که قرینه یکدیگرند. این دو بخش «پاگرد» یا «غلامگردش» نامیده می شوند.

به نظر می رسد علت نامگذاری این تالار به شاه نشین، فضایی برای پذیرایی از مهمانان و بزرگان به ویژه در فصل تابستان بوده است. در مقابل این تالار یک ایوان سرپوشیده قرار دارد که در سقف آن با نقش های قالی همچون ترنج و لچک، گچبری و آینه کاری شده است. گفته اند در سطح این فضا قالی با این طرح فرش بوده است و به نوعی این فضا حکم دفتر کار مرحوم «سید جعفر طباطبایی» (مالک خانه) به شمار می‌آمده است. می توان این ایوانِ با فرش پهن شده را، به عنوان نمادی از شغل صاحبخانه دانست که در این فضا نمایان شده است.
بگسترد فرشی ز محراب بین                           که گفتی مگر آسمان شد زمین
در اتاق شاه نشین یک صفه بزرگ دارد و محل نشستن صاحبخانه و بزرگِ خانه بوده و مهمانان که وارد اتاق شاه نشین می شدند متوجه صاحبخانه شده و با احترام کامل وارد مجلس می شدند. شاید این هم یکی دیگر از علل نام نهادن این فضا به شاه نشین بوده است.
شاه نشین چشم من، تکیه گاه خیال تست                  جای شد این چشم من بی تو مباد جای تو
همانطور که عنوان شد در اطراف اتاق شاه نشین دو فضای قرینه بصورت دو طبقه ساخته شده است. به این فضا پاسیو (نورخانه) نیز گفته می شود. این دو فضا با نقاشی‌های بسیار نفیس و بدیع در مورد شکار، تفریحات، مناظر طبیعی و خانه های مختلف فرنگی از جمله «ونیز» ایتالیا به شکلی زیبا مزین شده است و یک حوض زیبا نیز در بخش میانی هر دو فضا قرار دارد. کاربری این فضا علاوه بر مکانی برای انتظار، برای ورود به شاه نشین بوده و جایی برای نشستن افراد خردتر نیز بوده است. بدین معنا که زمانی که بزرگان و مهمانان ویژه در صفه مخصوص می نشستند، ملازمان و خدمه های آنها در این بخش ها جای می‌گرفتند. طبقه دوم این بنا نیز مخصوص نشستن زنان بوده است. غلامگردش یا پاسیو محل اتصال شاه نشین با فضای بهداشتی (سرویس بهداشتی) نیز بوده است.

اتاق های «گوشواره» در قسمت روبروی تالار شاه نشین و به سمت تالار سرپوشیده آینه بصورت قرینه ساخته شده اند. علت نامگذاری این اتاق ها به نام «گوشواره» این است که ما بین تالار شاه نشین و دو اتاق گوشواره ارتباطی برقرار شده است، به گونه ای که اگر شاه نشین را به شکل یک صورت یا چهره در نظر بگیریم، دو اتاق گوشواره در اطراف آن (مثل دو تاگوش) قرار می گیرند.

البته معماران سنتی از لفظ «لغاز» به جای «گوشواره» نیز استفاده می کنند. این گوشواره ها جنبه سازه نیز داشته اند و برای استحکام بنا از همین قوس ها و گوشواره ها برای تعدیل بارهای سقف استفاده می کرده‌اند و مانع فروریختن سقف می شدند. این عملکرد در برابر زلزله کاملا نمود پیدا می کند.
نگین خانه های تاریخی را معمولاً به «تالار شاه نشین» می توان نسبت داد. قسمت های مختلف آن شامل درهای گره چینی رنگارنگ، پنجره های ارسی، پنجره های مشبک که از خرده شیشه های رنگی ریز و یک لایه نازک گچی می باشد. سقف هم همانطور که عنوان شد شامل یزدی بندی ها به همراه نقاشی و آئینه کاری است.
نظام آبرسانی در خانه های قدیمی بخصوص خانه طباطبایی ها به وسیله رشته های قنات بوده است. دو رشته آب قنات، یکی از روستای «نصرآباد» و دیگری از روستای «دولت آباد» به سمت خانه سرازیر بوده است، بدین گونه که آب به وسیله دوکانال زیرزمینی که در زیر تالار آینه و اتاق شاه نشین قرار دارد، وارد فضای خانه می شود و بعد از ریختن به حیاط مرکزی به تمام قسمت ها جاری می شود. از این آب برای شستشو استفاده می کردند و برای آشامیدن از حلقه های چاه که در گوشه سمت چپ حیاط مرکزی قرار دارد آب برداشت می کردند.
زیرزمین اصلی بخش بیرونی یکی از اصلی ترین فضاهایی محسوب می شود که در قسمت جنوبی و زیر ایوان مهتابی و اتاق مرکزی نشیمن قرار دارد. البته آنرا به نام های «حوضخانه» و «شبستان» نیز می خوانند. همانطور که قبلاً عنوان شد، سازه بادگیر و دریچه های هدایت هوا در این قسمت قرار دارد.

فضای داخل زیرزمین بصورت نیم طبقه‌ای در گوشه های راست و چپ آن بنا شده است. ورودی آنها کوتاه و مجزاست. دو اتاق خواب را نیز با پنجره های سفالی مشبک شکل و سقفی که تزئینات یزدی بندی دارد می توان یافت. یکی از فضاهای مهم داخل زیرزمین اتاقک زیر بادگیر است که در قسمت انتهایی آن واقع شده است. ارتفاع پله ها را حدود ۳۰ سانتیمتر در نظر گرفته اند. که علاوه بر ایجاد محرمیت و حجاب در این فضا مانع از گرم شدن سریع زیرزمین می شود. همچنین پیرنشین هایی که بالاتر از سطح اصلی ساخته شده اند برای سالمندان بکار می روند. همچنین انبارهای مختلف برای نگهداری مواد گوناگون وجود داشته است. این انبارها شامل انبار مواد غذایی، سوخت، علوفه و … بوده است.
حیاط مخصوص خدمه نیز دارای ورودی مجزا و متصل به هشتی بوده است تا حریم این فضا نیز رعایت گردد. تا قبل از بازسازی خانه به شکل امروزی، حیاط خدمه بصورت شخصی استفاده می شد. که پس از خریداری توسط میراث فرهنگی و مرمت آن و اتصال به بخش های اصلی دیگر به حیات اولیه آن برگشت.
اگر در بخش های مختلف این بنا بررسی کنیم، خواهیم دید که نوع ساخت خانه طباطبایی‌ها مانند دیگر خانه های کویری بصورت درون گرا و متقارن می باشد و برای حفظ بعضی از عوامل اقلیمی به درون زمین نیز نفوذ کرده‌اند که اصطلاحا بصورت «گودال باغچه» نیز عنوان می شود.
در شهر کاشان به خاطر اقلیم خشک سعی می کردند خانه ها را در داخل خاک بسازند زیرا زمین عایق حرارتی بسیار خوب در تابستان ها تلقی می شود. همچنین سطح آب های قنات ها در چنین جاهایی پائین می باشد. به همین منظور برای اینکه آب قنات وارد حیاط شود، نیازمند این بوده است که سطح حیاط پائین‌تر از آب قنات قرار گیرد. خاکی که حاصل از گود کردن زمین بوده را نیز سعی می کردند در ساخت بنا استفاده کنند تا چیزی هدر نرود. همچنین از لحاظ ایستایی، نفوذ در دل خاک تاثیر بسیاری در پایداری طاق ها داشته است. مزیت وجود «گودال باغچه» در خانه این بوده که حریمی بسیار مناسب فراهم می آمده و با توجه به اعتقادات مذهبی مالک این خانواده که از سادات بوده، این حجاب مانع دید مستقیم از خانه‌های مجاور می شده است.

گودی خانه در تابستان بر خنک شدن خانه کمک بسزایی می کند و البته صدا در آن می شکند. حسن دیگر گودال باغچه علاوه بر دید بصری بسیار زیبا که به اتاق های روبه حیاط گودال باغچه می دهد، پناهگاه بسیار مناسب در برابر بادهای تند کویری است که البته در شهرهای ماسه ای این قضیه مشهودتر است. یکی از نکات زیبای این خانه وجود تقارن در ساختمان آن و حتی تعداد در و پنجره ها می باشد. معمولاً برای تعداد درها از اعداد فرد استفاده می نمودند که براساس اعتقادات و اصل وجودی بوده است. تقارن بنا نیز علاوه بر زیبایی، به استحکام آن کمک می کرده است.
معماری ساخت خانه های کویری بدین گونه است که انواع اتاق های مورد نیاز، معمولاً به دور یک یا چند «میان‌سرا» خلق می شوند تا جهان بیرون را از درون جدا کنند. تنها با یک هشتی ارتباط میان بیرون و درون حفظ می شود. در قدیم خانه هایی که چنین معماریی در آن مرسوم بوده، به سبک درونگرا معروف بوده‌اند.
در سردر ورودی خانه دو سکو ساخته شده که به آن «پیرنشین» می گفتند. درها نیز دارای دو کوبه بوده‌اند که یکی ویژه مردان و دیگری ویژه زنان بوده است. محل ورود به خانه بصورت دو دالان بوده که یکی به بخش اندرونی وارد می شده و دیگری به بخش بیرونی، در عین حال هر دو دالان به هشتی راه داشته‌اند.
خانه های درونگرای کویری همانند این خانه هیچگونه پنجره و بازشویی به بیرون ندارد و تمام نورگیری اتاق ها به واسطه حیاط داخلی صورت می گرفته است و سعی می شده اتاق هایی که کاربرد بیشتری در خانه دارند را روبه حیاط بسازند. از دیگر مزایای خانه اینکه هر چند در حیاط ورودی گچبری های بسیار زیبا وجود دارد، اما از بیرون فقط دیوارهای خشتی قابل مشاهده است. این خود نشان می دهد که صاحب خانه از هر گونه خود نمایی و یا به رخ کشیدن اموال خویش نسبت به دیگران برحذر بوده است.
تناسبات فیزیکی از نکات دیگر حائز اهمیت در ساخت این خانه است. تعیین جهت جغرافیایی فضاها همچون تالار تابستانی و یا زمستانی یا ارتفاع پله ها، شیب ورودی سرداب و … نیز در این خانه ها بسیار مهم بوده است.

از قسمت های بسیار مهم خانه «هشتی» است که رابط میان فضاهای اندرونی و بیرونی بوده است. دلیل نامگذاری این فضا را می توان گفت به این دلیل بوده که در بعضی از خانه ها این فضا بصورت هشت ضلعی بوده است البته این دلیل نمی تواند نسبت کامل داشته باشد چون در بعضی از خانه ها از جمله «خانه بروجردی ها» این فضا مختلف الاضلاع می باشد. شاید دلیل اصلی آنرا بتوان این طور بیان نمود که هشتی از ریشه فروهشتی و هلیدن گرفته شده است که به معنای گذاشتن و فروگذاشتن می باشد و در قدیم بسیار بکار می رفته است. از طرفی باربران معمولاً به هنگام بار بردن، بار خود را در این مکان می گذاشتند. دورتادور هشتی سکوهایی ساخته شده برای آنکه فرد منتظر بماند تا یکی از اهالی خانه بیاید و بعد اجازه ورود بگیرد. این فضا را علاوه برهشتی، «اتاق انتظار» نیز می توان نامید. از این رو مرحوم «دکتر پیرنیا» هشت را به معنای برجسته و بیرون آمده و در برابر گیر به معنای فرورفته بکار می برد، چون تنها جایی که مرتبط با فضای خارج از خانه بوده و به عبارتی فضای مکث، انتظار و تقسیم قلمداد می شده است این فضا بوده است.
شیشه های رنگی بکار رفته در پنجرهای اتاق نیز بی حکمت نیست. دلیل استفاده از این شیشه های رنگی را می توان گفت که همانند شیشه های رفلکس امروزی طوری طراحی می شدند که از درون خانه به بیرون دید داشتند، ولی از بیرون به درون چنین چیزی ممکن نیست که این نیز بر درونگرایی و حجاب خانه تاکید بیشتری می کند. همچنین گره سازی پنجره های با شیشه های رنگین باعث می شده که در مقابل آفتاب شدید و گاهی سوزان، پناهگاهی باشد تا چشم را نیازارد. حسن کار شیشه های رنگی، بازتاب اشعه نور خورشید است، در حالیکه شیشه های سفید امروزی چنین خاصیتی را ندارد. همچنین وجود رنگ‌های مختلف شیشه باعث می شود که حشرات به داخل اتاق ها وارد نشوند. به این دلیل که چشم حشرات بصورت مرکب است و هنگامیکه با رنگ ها مواجه می شوند، سردرگم شده و افراد داخل خانه از آزار آنها در امان می مانند. این تاثیر در شهرهای کویری بسیار مشهود است.

هر چند «خانه طباطباییها» در دوران غربزده فرهنگی اجتماعی قاجار ساخته شده است و حتی نقاشی‌های فرنگی که طرح مایه های ایتالیایی و فرانسوی دارد را می توان در آن مشاهده نمود ولی در عین حال جزو شاهکارهای معماری در این دوران در ساخت خانه‌های مسکونی به حساب می آید که از هر حیث بخصوص تزئینات بکار رفته در آن بسیار غنی می باشد.این اثر تاریخی توسط میراث فرهنگی شهرستان کاشان خریداری شده و طی سال های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ به مدت دو سال طبق شکل اولیه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. امروزه این خانه، مکانی دیدنی برای پذیرایی گردشگران داخلی و خارجی است.

خانه طباطبایی های کاشان (عروس خانه های ایران)

كاشان را به فرهنگ ، هنر و دين مي شناسند . مردماني دين پرور و فرهنگ دوست كه بناها و هنرهاي خويش را براي تمام جهانيان به يادگار گداشته اند . نمايه هايي از صلابت و سلامت روح را می توان در تمامي آثار بجاي مانده از مردمان قديم كاشان يافت .
خانه هاي كاشان ، باغ فین كاشان ، بازار كاشان و مساجد آن اركاني جدا نشدني از معماري متعالي شهر و منطقه ی فرهنگی كاشان است . از ميان آثار مرتبط با معماري قديم شهر آنچه تمامي گردشگران را به سوي خويش مي كشاند خانه هاي آن است .

از آن روي كه خانه جزئي از جريان زندگي روزمره تمام مردمان است ، رؤيت خانه هاي قديم جالب و جذاب است . خانه نمادي از آرامش و مكاني براي زندگي است و براي مردمان از هر فرهنگ كه باشند داراي مفهومي نسبتاً مشترك است ، خانه اما جز محل زندگي گاه مكاني براي تجارت ،کسب و کار ، برگزاري مراسم ها و آيين ها نيز بوده است .

خانه ي طباطبايي ها ، عروس خانه هاي ايران است . كه معماري متناسب و ظاهري فوق العاده زيبايش اين شهرت و نام را براي آن به همراه آورده است .

خانه طباطبايي ملك شخصي حاج سيد جعفر طباطبايي نطنزی بوده است . تاجري خوش نام و معروف در دوران قاجار كه شهره ي نامش در صنعت فرش از مرزهاي ايران هم فراتر بوده است .
مساحت خانه را 4730 متر نوشته اند و شامل سه بخش است : بخش اندروني ، بخش بيروني و بخش خدمه . خانه هاي پروسعت قديم عموماً متعلق به صاحباني متمول بوده و عظمت بنا موجب مي شده تا علاوه بر خودشان ؛ فرزندان آنان نيز پس از ازدواج بتوانند در آن خانه جاي گيرند و علاوه بر آن مکانی برای تجارت و برگزاری مراسم نيز بوده است .
معمار اين خانه مشخص نيست و در سنه ي 1250 ساخت آن آغاز شده است و تمامي اين خانه ي باشكوه در طول مدت 10 سال ساخته شده است .
اين بنا در جوار بقعه ي مطهر امامزاده سلطان امير احمد (ع) از فرزندان امام موسي كاظم (ع) قرار دارد .

این نقش فرشی است که یک روز زیباترین فرش ایران زمین بود!!!که به صورت قرینه مانند آینه ای از فرش مفروش شده بر روی زمین همین مکان گچ بری شده است،اما اکنون متاسفانه خبری از این فرش نفیس نیست و باید سراغش را در موزه های خارج از کشور گرفت!!!

معماري خانه طباطبايي گودال باغچه و حياط مركز است . بعد از زلزله اي معروف سال 1192 هجري قمري اكثر خانه هاي كاشان را بدين صورت ساخته اند ، معماری گودال باغچه يعني باغچه ي خانه در گودي قرار گرفته است .
بدين ترتيب بنا هم از نظر استحكام و مقابله با زلزله مقاوم مي شود و هم آن كه آبرساني به بنا را تسهيل مي كند در ضمن از رطوبت بنا هم براي رشد گياهان استفاده مي شود .
وقتي بنا در دل خاك باشد ( يعني بصورت گودال باغچه ساخته شود) خانه در عايق حرارتي هم قرار دارد. نه خانه زود گرم مي شود و نه زود سرد .
خانه ي طباطبايي ها متقارن ساخته شده است و معماري آن اسلامي و حجاب دار است .

بخش اندروني بخش اندروني خانه داراي حياط هايي زيباست . با آنكه اندازه ي آن ها از حياط بيروني كوچكتر است ولي زيبايي خاص خويش را دارند .
يك حياط اندروني در سمت راست و ديگري در سمت چپ اتاق پنج دري مركزي را فرا گرفته اند .
حياط اندروني كوچكتر كه به درب اصلي ورودي و خروجي خانه راه دارد اتاقي پنج دري براي پذيرايي از ميهمانان و اتاقي كوچك براي زندگي افراد دارد. حوضي در ميان حياط و دو باغچه ي كوچك زيبايي حياط را تكميل مي كنند . وجود دو سرداب ( زير زمين ) در اين حياط كاربري مناسبي به مكان داده است .
ايوان با اشراف به اتاق پنج دري و داراي درب هايي منقش به شيشه هاي رنگي ، مكاني مناسب براي جلوس را ايجاد كرده است .

اتاق پنج دري يا اتاق مركزي اتاقي براي زندگي خود آقاي طباطبايي و همسرشان بوده است . اتاقي كه با آن كه نقش و نگار خاصي ندارد ولي نوع طاق آن و اشراف داشتن به حياط هاي اندروني و بيروني و رنگ پردازي پنجره ها زيبايي خاصي به آن بخشيده است .
حياط اندروني بزرگتر ، فضايي مهتابي دارد و اتاق هاي سه دري و يك اتاق پنج دري زيبا ، سردابي بزرگ و در ميان حياط باغچه و حوض هم فراموش نشده است . اين قسمت هم دربي مجزا براي ورود و خروج از خانه دارد .

بخش بيروني بخش بيروني خانه طباطبايي همان قسمت از خانه است كه ابتدا به آن وارد می شویم.
حياطي مصفا و زيبا دارد ، باغچه اي بزرگ و حوضي كه آب زلال آن به جز زيبايي ؛ جهت آبياري درختان و استفاده ي خانواده هم كاربرد داشته است .
دور تا دور حياط را اتاق هايي ساخته اند كه تعدادي از آنها در زمستان و تعدادي از آنها در فصل تابستان استفاده مي شده است .
اتاق هايي كه بخش زمستانه هستند داراي شومينه و سقف هاي كوتاه هستند از ظهر تا غروب آفتاب هم دربرابر نور خورشيد قرار دارند .
اتاق زمستانه را اتاق هاي آيينه هم مي خوانند . اگر از اتاق نخستين به آخرين اتاق بنگري درب انتهایی آن به صورتي هست كه گويي در مقابل آيينه قرار گرفته و تكرار شده است.
اتاق هاي تابستانه حد فاصل بخش بيروني و خدمه است . زيباترين صحنه اي كه از خانه ي طباطبايي مي بينيد در برگيرنده اتاق شاه نشين و ايوان يا همان تالار آيينه است .
جلوي اتاق هفت دري زيبايي كه پشت زمينه ي بسياري از عكس هاي يادگاري گردشگران است ، تالار آينه قرار دارد ؛ ايواني كه عصرها محل نشست و استراحت ميهمانان بوده است و به سبب تعدد آينه ها در ميان گچ بري ها به اين نام خوانده و گفته شده است .
وارد اتاق شاه نشين كه شوي محصور زيبايي مثال زدني آن مي گردي . اوج هنر و زيبايي در اين اتاق بكار گرفته شده و از نقطه اوج تا كف پوش آن ؛ همه زيباست . گچ كاري ، نقاشي ، مقرنس بندي ، قطار بندي و هر آنچه مي خواهي از هنر در اين اتاق رفيع وجود دارد. مكاني است براي پذيرايي از ميهمانان مخصوص و يا كساني كه براي تجارت به خانه دعوت می شده اند .
ميهماناني كه از اهميت كمتري براي صاحب خانه برخوردار بوده اند و يا تعدادشان كمتر بوده است در اتاق هاي جانبي اين اتاق با نام گوشواره ساكن مي شده اند.
در پشت اتاق هاي گوشواره و همجوار با اتاق شاه نشين حياط هاي كوچكي است كه از آن ها با نام پاسيو يا حياط خلوت نام مي بريم . سرتاسر اين حياط ها را نقاشي هاي زيبايي در بر گرفته است. اين حياط ها در هنگامي كه در اتاق هاي اطراف ( شاه نشین یا گوشواره) ميهماناني بوده اند مركز استقرار خدمه ي خانه بوده . همچنين عاملي براي دريافت و تأمين نور اتاق هاي اطراف نيز بوده است. از اين حياط راه پله هايي براي فضاي بهار خواب وجود دارد .
از فضاي حيات خلوت شرقي كه به بهار خواب راه دارد مي توان به فضاي اسطبل رسید . اسطبل خانه طباطبائی به دو صورت دائم و موقت بوده است . ميهمانان از درب شاه نشين كه در نزديكي اتاق شاه نشين است وارد مي شده اند و خدمه هم از درب اين محل به داخل خانه مي آمده اند حيوانات خود را در اسطبل قرار مي داده اند و از راه پله به بخش خدمه وارد مي شده اند .

بخش خدمه بخش خدمه فضايي است براي كار و زندگي خدمه ي خانه. در بخش خدمه حياط و اتاق و سرداب وجود دارد و تنها تفاوتش آن است كه ديگر از آن تزئينات عالی و زيبا خبري نيست .
در بخش خدمه ي خانه مطبخ هم قرار دارد و تمام غذاي مصرفي خانواده و ميهمانان و مراسم ها همه در اين آشپزخانه پخته مي شده است .
اتاق های زندگی خدمه اکنون خراب شده است و وجود ندارد . سرداب بخش خدمه جز آنکه برای زندگی تابستاني خدمه بوده بعنوان محلي برای نگهداری موارد غذایی هم استفاده می شده است .
خانه طباطبایی به عنوان نمونه ای زیبا از خانه های تاریخی ایران تمامي آنچه براي یک زندگی لازم است در خود به نیکی جای داده است . آنچه روایت شد گوشه ی از اطلاعات گردشگری خانه ی تاریخی طباطبائی های کاشان است بدون توجه خاص به حجم بالای علم معماری و اطلاعات شهرسازی که در این خانه به کار رفته است.

منبع : نگاره 0098