کیمیای سفر

شهرستان كاشان با وسعت 9647 كيلو متر مربع و جمعيت 335875 نفر از توابع استان اصفهان بوده و از نظر جمعيت دومين شهرستان اين استان به حساب مي ‌آيد. كاشان داراي چهار بخش (مركزي، قمصر، نياسر و برزك) بوده و داراي پنج شهر (كاشان، قمصر، نياسر، جوشقان و برزك) مي باشد.
اگر به شما بگويند كاشان يكي از اولين مراكز تشكيل تمدن انساني بوده است، چندان تعجب نكيند. طبق حفاريات باستان شناسي در تپه هاي سيلك كاشان، سابقه حضور بشر در اين منطقه به 5 تا هفت هزار سال پيش از ميلاد باز مي گردد. اما بايد اذعان كرد كه تاريخ اين شهر مملو از نابساماني است:
در نيمه دوم قرن نهم و نيمه اول قرن دهم اين شهر، شهرت بسياري داشت و يك شهر پر جمعيت به شمار مي رفت اما زلزله قرن دهم، كاشان و بازار آن را ويران كرد. در قرن 11 و در دوره صفويه براي دومين بار به همان درجه از ترقي نائل شد و مانند اصفهان با شهرتي بسيار همراه گرديد، اما با بروز زلزله اي بسيار شديد در سال1192 هجري قمري دوباره ويران شد.
كاشان در زمان سلجوقيان رو به رونق نهاد و در زمان قره قويونلوها دوباره ترقي كرد. تا جايي كه محل توجه دانشمندان شد، بعد از كريم خان زند و بعد از زلزله اي كه در زمان قاجاريه رخ داد كاشان دستخوش نابساماني و منازعات محلي شد و از اين جهت زيان هاي فراوان ديد.
با اين همه كاشان همواره در طول تاريخ شهري با اهميت و زنده بوده است و همچنين به زندگي ادامه مي دهد.

وجه تسميه 

در كل در مورد وجه تسميه كاشان و نام اوليه آن از طرف مورخين و باستان شناسان و عقايد گوناگوني ابراز شده كه به چند مورد آن اشاره مي شود:

1-از آنجا كه اين شهر در قرون متمادي مركز ساخت بهترين كاشي ها بوده آن را كاشيان و كاشان ناميده اند.

2-گروهي از باستان شناسان پس از حفاري هاي باستان شناسي در تپه هاي سيلك به اين نتيجه رسيده اند كه نام كاشان مشتق از كلمه كاشو يا كاسو است و آن نام قومي كهن بوده كه در بين النهرين مي زيسته اند و سپس به اين سامان نقل مكان كرده و نام محل اسكان آن ها كاسيان يا كاشيان خوانده شده است.

3-ملك الشعراء بهار در ديوان خود وجه تسميه كاشان را معبد و جايگاه جشن و دل آسايي دانسته است.

4-مولف كتاب فرهنگ واژه هاي فارسي در زبان عربي مي نويسد: كاشان به خانه هاي تابستاني اطلاق مي شود كه با چوب و ني ساخته مي شد.

5-مولف كتاب آثار تاريخي كاشان و نطنز مي نويسد: چون اولين جايگاه آباداني در اين ناحيه به امر پادشاهان اساطيري در كنار چشمه فين ساخته شده آن را كي آشيان يعني جايگاه حكام گفته اند.

مشاهير كاشان 

در طول تاريخ پرفراز و نشيب ايران در دوران هاي مختلف از زمان ساسانيان، آل بويه (كه زبيده خاتون همسر هارون الرشيد كاشان كنوني را بنا نهاد) تا عهد سلجوقي، صفويه و قاجاريه و پس از آن انسان هاي بزرگي در اين ديار پرورش يافته و به دنيا معرفي شده اند از جمله: غياث الدين جمشيد (رياضي دان و منجم بزرگ)، كمال الملك و صنيع الملك (نقاش و نامدار)، ملا محسن فيض و ملا احمد و ملا مهدي نراقي (عالم، حكيم، عارف و دانشمند)، ملا فتح اله كاشاني (مفسر)، محتشم كاشاني، بابا افضل مرقي، سپيده كاشاني، كليم كاشاني و سهراب سپهري (شاعران نامي) و صدها چهره برجسته ديگر.

تاریخ کاشان

در دوران باراني بين آخرين دوره هاي يخچالي (زمين شناسي) به نظر مي رسد در مركز ايران درياي پهناوري گسترده بود. اين دريا با شروع عهد خشكي به تدريج كوچك و خشك شد كه اكنون در محل آن كوير بزرگ مركزي برجاست و بشر در دوره استقرار در روستاها در اطراف اين محل اسكان يافته است چنان كه قديمي ترين تمدن را مي توان در حاشيه هلالي شكل كوير يافت. يكي از قديمي ترين تمدن هاي اين حاشيه تمدن سيلك است. تپه هاي موسوم به سيلك واقع در 2 كيلومتري جنوب غربي كاشان يكي از كهن ترين مراكز استقرار بشر در فلات مركزي ايران به شمار مي آيد. حدود هفت هزار سال پيش مردم سيلك پايه و اساس تمدني را بنيان نهادند كه در دوره هاي مختلف پيشرفت شاياني را بدست آورد. نشانه هايي از اين پيشرفت و ترقي را مي توان در آثار سفالين و اشياء مسي و مفروغي بدست آمده از اين تپه ها تپه هاي شمالي و جنوبي سيلك كه امروزه زينت بخش اكثر موزه هاي معتبر ايران و جهان است، مشاهده كرد.
اقوام سيلك كه داراي ابداعات و نو آوري هاي فراواني در صنايع آن دوران بوده اند، با تمدن بين النهرين و مناطق ديگر ايران ارتباطات فرهنگي و اقتصادي داشته اند. تمدن سيلك به عنوان يكي از نخستين تمدن هاي دشت نشين براي باستان شناسان از اهميت قابل توجهي برخوردار مي باشد. خاصه آنكه در كوزه گري و نگارگري و استفاده از آجر پخته در بناي ساختمان ها و مواد متعدد ديگر به پيشرفت هاي قابل ملاحظه اي رسيده بودند. گر چه رد پاي اين تمدن ناگهان در تاريخ گم مي شود و مردم سيلك بر اثر هجوم اقوام تار و مار و گريزان مي شوند، اما برخي بر اين عقيده اند كه ساكنان سيلك پس از ويراني شهر و ديارشان به چشمه ساران به ويژه نياسر و نوش آباد پناه برده و آبادي هايي را به وجود آورده اند. با توجه به اينكه در مطقه كاشان آثاري از دوره هخامنشي و اشكاني وجود ندارد و پژوهش هاي باستان شناسي نيز در اين منطقه بسيار محدود بوده است از تمدن اين دوره در كاشان اطلاعات زيادي در دست نيست ليكن كشف سكه هاي نقره متعلق به دوران هخامنش و اشكاني در اين منطقه نشان از ردپاي تاريخ دوره هخامنش و سلوكي دارد. كشف گنجينه اي متعلق به اواخر هزاره اول قبل از ميلاد در روستاي مرق گواهي بر امتداد مدنيت در منطقه كاشان تا اواخر دوره هخامنشي است. گرچه اخبار و مداركي از دوره اشكانيان در اين منطقه بدست نيامده است اما قراين متعدد تاريخي خبر از آباداني و رونق كاشان در دوره ساسانيان مي دهد. وجود آتشكده هاي نياسر، خرمدشت و نطنز، اشارات مولف تاريخ قم به مناطق باستاني چون نياسر و نوش آباد، اخباري مربوط به يك شهرك دوره ساساني به نام سارويه در منطقه كاشان كه به گزارش تاريخ نويسان تا دوره اوليه اسلامي نيز آثاري از آن بر جاي بوده است همگي گواهي بر اين مدعاست.
كاشان در دوران اسلامي همراه با قم، اصفهان، همدان و... از جمله شهرهاي بلاد جبال يا عراق عجم محسوب مي شود. تاريخ نويسان فراواني از مردان نام آور و جنگجوي كاشان در اين عصر (دوران ساساني) سخن به ميان آورده اند كه در جنگ هاي بسيار شركت كرده اند اعثم كوفي تاريخ نويس بزرگ عرب از حضور 20 هزار سوار جنگجوي قم و كاشان ياد كرده است كه در جنگ «نهاوند» حضور داشته اند.

مورخان و سفر نامه نويسان اوايل دوران اسلامي از عرب هاي فراوان در كاشان و شيعه بودن مردمانشان به عنوان اصلي ترين ويژگي آن ياد كرده اند و كاشان را به عنوان شهر كوچكي معرفي نموده اند.
كاشان در نخستين دهه هاي قرن اول هجري با هجوم عرب ها روبرو شد و پس از مقاومت هاي بسيار با از دست دادن استحكامات خود، تسليم شده به تاراج رفت، حمداب مستوفي در «نزهه القلوب» بناي شهر كاشان را در دوران اسلامي به «زبيده خاتون» همسر هارون الرشيد نسبت داده و در اين مورد مي نويسد:
در قرن دوم هجري مسلمانان در جايي به نام چهل حصاران زندگي مي كردند.
كاشان در دوران آل بويه از رونق و آبادي خاصي برخوردار بود و صنعت سفالگري و فلزكاري آن شهرت فراوان داشت چنان كه مقدسي در اين زمان از كاشان چنين ياد مي كند: «كاشان شهري آباد و روستاهاي نيكو دارد، كشتزارهاي بسيار، گرمابه نيكو و نعمت فراوان و داراي دژ و خندقي است.»
كاشان در دوران آل بويه بواسطه ظهور سلاطين شيعي و نفوذ آنان بر خليفه بغداد مورد توجه بيشتري قرار گرفت و به همراه قم از عنايت آل بويه و وزير دانشمند آنان صاحب بن عباد بي نصيب نماند.
با آغاز قرن پنجم و روي كار آمدن حكومت سلجوقيان، كاشان اهميت و اعتبار روز افزوني يافت و در اين زمان مردان بزرگ و نام آوري از اين شهر به خدمت حكومت درآمده و به مدارج عالي رسيدند. چنان كه راوندي مي نويسد: «اغلب وزارء و مستوفيان و دبيران دربار، كاشاني بودند، هنر و علم در اين زمان كمال يافت و كاشان محل و منشاء فضل و ادب شد. در اين دوره، شهر توسعه يافت و بناهاي عمومي فراوان و گوناگوني مانند مسجد، مدرسه، خانقاه، دارالشفاء و كتابخانه ساخته شد.»
بيشتر بناهايي كه در دوره سلجوقيان بنا شده است به دليل زلزله هاي پي در پي ويران شده و از ميان رفته اند، ليكن آنچه باقي مانده، نشاني از توسعه و آبادي كاشان در اين عصر مي باشد. مهمترين آثار بجاي مانده از اين بناها مسجد جامع است كه در اين دوران (سلجوقيان)بازسازي شده و داراي گنبدي آجري و مناره اي مزين به خط كوفي با تاريخ 466 ه. ق است.
علاوه بر آن مناره «پنجه شاه»، «برج و باروي شهر»، «بند قمصر» و «قلعه جلالي» از ديگر بناهاي معروف اين عصر به شمار مي روند.
در دوران سلجوقيان كاشان به ترقي و آباداني قابل ملاحظه اي رسيد. كثرت آثار تاريخي در اين دوره و وجود مدارس متعددي كه در اين دوره در كاشان تأسيس شد و نيز ظهور دهها دانشمند كاشاني در اين مقطع گواهي بر مدنيت و پيشرفت اين شهر بوده است. كاشان در اين دوره آن چنان كه در كتاب راحه الصدور و ديوان ابوالرضا راوندي آمده است دوبار توسط مياجيق يكي از سرداران خوارزمشاهي و ملك سلجوق بن محمد بن ملكشاه سلجوقي مورد هجوم قرار گرفته است.
هر دو هجوم شهر كاشان به واسطه برج و بارو و پايمردي و جوانمردي اهالي در امان مانده است. اما روستاهاي بي دفاع مورد قتل و غارت واقع شده اند.
كاشان در قرن هفتم با حملات وحشيانه مغولان صدمات فراواني ديد و بخشي از شهر ويران شده و به غارت رفت ولي ديري نپائيد كه به دليل رونق كارگاهها و بافت و انواع قالي، پارچه، ساخت كاشي و سفال دوباره حيات خود را بازيافت. در اين دوره بناهاي تازه اي ساخته شد و بازار نيز گسترش يافت. در زمان جهانشاه «قراقويونلو» بناهاي معتبر ديگري هم ساخته شده كه برخي از آن ها هنوز پا برجاست از جمله ميدان سنگ و بناهاي اطراف آن كه به همت عمادالدين محمود بنا گرديد. پس از برقراري حكومت مغولان در ايران و قبول اسلام و تشيع توسط ايلخانان مغولي، كاشان از شهرهاي آباد و پر رونق ايران به حساب مي آمده است. حتي غازان خان سلطان مغولي پس از اينكه به مذهب شيعه درآمد، عنايت خاصي به كاشان داشته و عمارات قابل توجهي در اين شهر بنا كرده است. معروفترين عالمان كاشاني دوره سلجوقي و مغول عبارتند از:
محمد بن علي بن سليمان راوندي مولف راحه الصدور درباره تاريخ سلجوقيان – علامه قطب راوندي – سيد فضل ا... ضياء الدين ابوالرضا عالم و فقيه و اديب حكيم فضل الدين كاشاني معروف به بابا افضل – عارف نامي عبدالرزاق خان كاشاني از شاگردان مكتب ابن عربي – عزيزالدين محمود كاشاني و غياث الدين جمشيد كاشاني، حكيم، منجم و رياضي دان نامي كه به سبب تبحر و تاليفات در رياضي و نجوم شهرت جهاني دارد.
با روي كار آمدن حكومت صفوي در قرن دهم هجري، اهالي كاشان، شيعياني مومن بودند و از حكومت آنان استقبال كردند. اگر چه زلزله ويرانگر سال 982 ه. ق ضربه سختي به بناهاي شهر وارد آورد ليكن در اين دوره از تاريخ كاشان در شئون مختلف ترقي فراواني كرده و به منتها درجه شهرت دست يافت. صنعت و هنر بافندگي در اين شهر به اوج ترقي و شكوفايي رسيده و بهترين و زيباترين انواع پارچه ابريشمي، كتان، مخمل، مرغوبترين قالي هاي پشم و ابريشم در كارگاه هاي نساجي كاشان بافته مي شد. چنانكه شاردن سياح فرانسوي مي نويسد:
اساس ثروت و حيات مردم كاشان از صنايع نساجي و ابريشم بافي و تهيه قطعات و زربفت و نقره بافت تشكيل شده است. دهها اثر تاريخي در شهر و حومه آن و ظهور دهها عالم و فقيه كاشاني در اين دوره همگي نشانگر عصر طلائي كاشان در اين دوره مي باشد. سلاطين شيعه صفوي پس از اينكه اصفهان را به عنوان پايتخت برگزيدند و به كاشان كه از مهمترين كانون هاي شيعه نشين بود توجه شاياني كرده و ضمن سفرهاي متعدد به اين شهر اماكن رفاهي و مذهبي بسياري را به يادگار گذاشتند. اهميت كاشان در اين دوره به حدي است كه سفرنامه نويسان از اين شهر به عنوان پايتخت مذهبي ايران ياد كرده اند.
بازار كاشان در اين دوره نيز رونق و گسترش يافت، شاع عباس در وسط بازار، چهار سوق تازه اي به نام قيصريه مشتمل بر دكان ها و كاروانسراهاي مجلل بنا نهاد، دهها بقعه متبركه بازسازي و نوسازي گرديده و كاروانسراها و مساجد با شكوهي ساخته شد. يكي از ارزنده ترين و مجلل ترين بناهاي اين دوران باغ فين است كه در 5 كيلو متري جنوب كاشان بنيان نهاده شد.
مشهورترين عالمان دوره صفوي عبارتند از:
ملا فتح ا... كاشاني، متكلم، فقيه مفسر و اديب و صاحب آثار متعدد – ملامحسن فيض كاشاني كه از وي ده ها آثار در زمينه هاي حكمت، كلام، اخلاق، عرفان و ... بر جاي مانده است – كليم كاشاني – محتشم كاشاني، مديحه سراي نامي دوران صفويه.
در اواخر دوران صفويه كاشان دوباره مورد هجوم افغان ها قرار گرفت در يكي از اين هجوم ها كه در زمان حسنقلي خان حاكم افشاري كاشان صورت گرفت. اهالي روستاهاي كوير كاشان همانند نوش آباد و نصرآباد مورد قتل و غارت قرار گرفتند اما اين بار نيز برج و بارو و تير انداز هاي فراز آن مانع از ورود اين مهاجمان به داخل شهر كاشان شدند. كاشان در دوران قاجار روزگار را به آرامي مي گذارند و با آنكه زلزله مهيب سال 1192 ه ق در واپسين سال هاي حكومت زنديه شهر را ويران كرده بود و رونق زمان صفويه را نداشت ولي هنوز صنعتش بر ساير شهر ها برتري داشت. شهر در اين زمان گسترش يافته و بناهاي فراواني بدان افزوده شد. از جمله بناهاي اين دوران خانه بروجردي ها، طباطبائي ها، عباسيان و... مسجد و مدرسه آقا بزرگ، مدرسه امام و ... است كه از شاهكارهاي هنري اين عصر به شمار مي روند. «ديولافوا» كه در سده سيزدهم كاشان را ديده است آن را چنين توصيف مي كند: «خانه ها با خشت و گل تميز ساخته شده، كوچه ها سنگفرش و بازار وسيع و آباد است». از مهمترين رويدادهاي اين دوره مي توان به قتل اميركبير، طغيان نابينايان و جنب و جوش مشروطه خواهان كاشاني اشاره كرد. در اين دوره كاشان از بلاياي طبيعي همچون سيل هاي مخروب، خشكسالي و قحطي در امان نبوده و در اين حوادث هزاران نفر از اهالي به كام مرگ افتادند.
در اين دوره نيز عالمان بزرگي در اين شهر پا به عرصه وجود گذاشتند، كه مشهورترين آنان عبارتند از: ملا مهدي نراقي، فيلسوف، متكلم، فقيه، منجم و... ملا احمد نراقي فرزند ملا مهدي از عالمان نام آور و فقهاي معروف اين دوران است – ملا حبيب ا... شريف، عالم ديني و ادبي عصر خويش – ملا عبد الرسول مدني.
كاشان در همه ادوار تاريخي و هنري از چنان غنا و تنوعي برخوردار شد كه نظري حتي به اجمال و اختصار بر آنها فرصتي طولاني را طلب مي كند. اين شهر ضمن معرفي چهره هاي استثنايي از ايمان و علم و ادب و هنر همچون: ملا محسن فيض – غياث الدين جمشيد كاشاني – بابا افضل – سهراب سپهري – محتشم كاشاني – ملا احمد و مهدي نراقي و... عنوان دارالمومنين را نيز براي خود به ارمغان آورد و آثار بازمانده از آنان كاشان را در رديف پربارترين گنجينه هاي علمي و هنري جهان قرار داد.

باغ فين يا باغ شاه

باغ شاه نه به اين جهت كه باغ مخصوص شاه خاصي بوده بلكه كلمه شاه به معني بزرگ است به خاطر اينكه وسعت باغ بسيار زياد بوده حتي بيشتر ازاندازه كنوني ، به باغ شاه معروف شده است . كلمه فين هم به سه نقل قول ريشه يابي شده است :
1-كلمه فين معرب پين است و پين يك لغت فارسي باستان است به معني پايانه ، چون اين منطقه پايان شهر بوده به آن پين مي گفته اند .
2- اقوام كاسپين كه از فلات سيبري به فلات مركزي آمدند درواقع 2 قوم بودند كاس ها و پين ها ، كه پين ها در همين منطقه ساكن شدند و كاس ها در كاشان .
3-كلمه فين كه از كلمه فينه گرفته شده كه فينه كلاه هايي بوده كه مردم اين ناحيه بر سر مي گذاشتند.

قدمت
قدمت اوليه باغ را به زمان اردشير بابكان نسبت مي دهند اما (1200 )سال پيش براي اولين بار در تاريخ از باغ ذكر شده است و اين تاريخ به زماني بر مي گردد كه يعقوب ليث صفاري در سال 265 ه.ق همراه با لشكر عرب از بيابان هاي مركزي ايران عبور كردند و در كمال تعجب در ناحيه اي كويري به چشمه و باغ برخورد مي كنند . اما قدمت بناهاي باغ و كلاً باغ آرايي به زمان صفويه بر مي گردد . اولين بناي باغ حمام كوچك يا حمام خدمه كه به دستور شاه اسماعيل صفوي به عنوان يك كار عام المنفعه براي عموم مردم ساخته شده. دومين بنا، بناي سر در هشتي ورودي است كه در سال 1004 ه.ق به دستور شاه عباس صفوي ساخته شد. كه اين بناي 2 طبقه كاربري دوگانه داشته است. یکی محل استراحت نگهبانان كه از برج هاي اطراف باغ و از روي ديوار قطور به اين اتاق ها براي استراحت مي رفتند و دیگری در آن زمان كه شاهان براي تفرّج به باغ مي آمدند در قسمتي كه الان خيابان است ميدان چوگان بوده و حرمسرا در قسمت سر در مي نشستند و بازي چوگان شاهي را تماشا مي كردند، اتاق هاي طرفين هشتي ورودي هم غورخانه بوده يعني محل ذخيره و نگهداري اسلحه. كانال آجري يا جعفري جلوي هشتي ورودي هم قبلاً باز بوده و به عنوان يك راه كالسكه رو، كه در زمان قاجار معماري حجاب دار مرسوم مي شود و راه به اين شكل بسته مي شود تا وقتي كسي وارد هشتي ورودي مي شود به كل محيط باغ احاطه نداشته باشد مثل توري كه روي صورت خانم ها قرار مي گيرد مساحت باغ حدود 33700 متر مي باشد نزديك به دو هكتار و نيم است.

چشمه و سيستم آبرساني
مهمترين ويژگي باغ سيستم آبرساني و باغ آرايي منحصر به فرد آن است. آب باغ از چشمه اي تامين مي شود به نام سليمانيه كه هفت هزار سال قدمت دارد. آب چشمه داراي ويژگي هايي است كه برخي مانند يهودي ها آن را معجزه حضرت سليمان مي دانند كه البته اين قضيه قابل اثبات نيست . از ويژگي هاي آب يكي ميزان آن است كه اصلاً بستگي به بارندگي ساليانه و فصل پرباران و كم باران ندارد و دبي آب هميشه ثابت است حتي در سال هاي خشك سالي اين ميزان تغيير نمي كند . دبي آب حدود 360 ليتر در ثانيه است . دومين ويژگي آب دماي آن است كه در طول سال ثابت و روي 25 درجه است . در زمستان كه محيط سرد است آب گرم به نظر مي رسد و در تابستان كه محيط گرم است آب خنك به نظر مي رسد .

طراح سيستم آب رساني
طراح سيستم ، رياضي دان معروف قرن دهم و عصر صفوي ، غياث الدين جمشيد كاشاني است . ايشان دويست سال قبل از پاسكال از قانون اختلاف سطح استفاده كرده و از شيب طبيعي زمين بهره جسته است . اما در مورد فواره ها : زير تمام جوي ها و دور تمام حوض ها در عمق يك متري زمين لوله هايي تعبيه شده به اسم تنبوشه كه اين لوله ها از جنس سفال بوده كه از يك طرف به حوض هاي اصلي متصلند و طرف ديگر آن در انتهاي جوي مسدود است . آب از يك طرف وارد مي شود و چون انتهاي لوله مسدود است آب از فواره ها خارج مي شود . چون سطح زمين شيب دارد براي اينكه فشار تقسيم شود قطر لوله را متفاوت ساخته اند . ابتداي لوله از انتهاي آن قطورتر است به اين ترتيب فشار تقسيم مي شود و آب به يك ميزان از فواره خارج مي شود.
درختان باغ فضاي سبز باغ و كلاً ترتيب قرار گرفتن باغچه ها به سبك چهار باغ است. اكثريت درختان باغ سرو است كه اين سرو ها شبيه سرو ناز شيراز است. اين درختان به آب و هواي اين ناحيه خو گرفته اند و در جاهاي ديگر به اين اندازه رشد نمي كنند. قديميترين درختان باغ حدود 500 سال عمر دارند كه در كنار كوشك قاجار قرار گرفته اند كه اهالي اين منطقة آن ها را سرو ليلي و مجنون مي نامند. درختان ديگري مثل انجير، بِهْ و توت و غيره نيز در باغ وجود دارد.سنگفرش باغ از زمان صفويه است كه طرح شمسه در آن اجرا شده است.

بخشهاي مختلف بنا
الف) كوشك صفوي
اين بنا در سال 1016 به دستور شاه عباس و به همت آقا خضر نهاوندي حاكم وقت كاشان ساخته شده است. اين عمارت قبلاً 4 طبقه بوده كه دو طبقه فوقاني كه به شكل كلاه فرنگي بوده در زلزله سال 1192 ويران شده كه در زمان باز سازي طبقه سوم ساخته نشده. ارتفاع كنوني ساختمان 14 متر است. مصالح ساختمان شامل سنگ لاشه كه در پِيِ ساختمان استفاده شده و ديواره ها از خشت خام است. در قسمت ورودي نقاشي هاي كمرنگي ديده مي شود كه اين نقاشي ها به اتفاق نقاشي هاي داخل ساختمان اثر رضا مصور كاشي است كه وقتي شاه عباس نمونه كارهاي ايشان را در باغ ديد اين شخص را به اصفهان برد كه به نقاشي هاي عالي قاپو و چهل ستون را در اصفهان انجام داد و درآنجا به رضا عباسي معروف شد . كه اين نقاشي ها در زمان زلزله و حمله افاغنه (1135 ه. ق ) آسيب ديد كه در دوره قاجار روي نقاشي ها را با گچ پوشاندند كه براي نمونه قسمتي از آن از زير گچ خارج شده . سقف آن به شكل دولايه بوده كه بين دولايه را هوا پوشانده سنگ مرمرهايي كه در ازاره ها استفاده شده از همان زمان صفويه است . كه اين سنگ ها هنر سنگ تراشان آن زمان را ثابت مي كند كه با وسايل ابتدايي سنگ ها را به اين شكل سيقل داده اند . كف ساختمان نيز از سنگ مرمر بوده كه در زمان نايب حسين به غارت رفته است .
از اين ساختمان در جشن ها و مراسم استفاده مي شده . از طبقه بالا خانم ها استفاده مي كردند و از طبقه پايين آقايان . و اما تعريف كوشك ؛ كوشك عمارتي است كه در وسط باغ قرار مي گيرد و از هر طرف به فضاي باز مي رسد ، كه از لحاظ تزئينات يك مرتبه از كاخ پايين تر است .
به اين ساختمان شترگلو هم گفته مي شود به اين جهت كه حفره وسط حوض در عمق حدود دومتري زمين لوله اي داد از جنس سفال و شبيه گردن شتر يا S انگليسي كه اين حالت لوله باعث مي شود آب با فشار بالا بيايد و چنين به نظر برسد كه وسط حوض چشمه وجود دارد .
سكه هايي كه داخل آب انداخته مي شود بيشتر براي تفريح و سرگرمي است . بعضي نيز معتقدند كه اگر سكه شان داخل حفره برود آرزويشان برآورده مي شود. كه اين از عقيده هاي خرافي است. اما فلسفه سكه انداختن در آب به آيين ميترا در مذهب زرتشت بر مي گردد كه چون آن ها آب را مظهر پاكي مي دانستند يك قسمت مال شان را به الهه آب مي بخشيدند و معتقد بودند مال شان بركت پيدا مي كند. كه در ايتاليا و روسيه هم چنين رسمي وجود دارد. اما دليل اينكه در باغ حوض ها، فواره ها و آب نماها ايجاد شده: 1- ايجاد آرامش ؛ چرا كه نگاه كردن داخل آب به انسان آرامش مي دهد. 2- براي خنك كردن هوا در فصل تابستان. 3- موسيقي آب كه به انسان آرامش مي دهد به ويژه در قسمت هاي غير مسكوني.

ب) حوض دوازده فواره
كه در زمان محمد شاه قاجار و همزمان با حوض جوش و اتاق شاه نشين ساخته شده است.

ج) حياط خلوت كريم خاني
اين قسمت كه از داخل باغ قابل مشاهده نيست به دستور كريم خان زند و به همت آقا سليم آراني حاكم كاشان ساخته شده كه شامل يك حياط كوچك و اتاق هاي پنج دري و پس اتاق هاي ساده مي باشد. سال ساخت آن 1176 ه. ق بوده است.

د) حوض جوش
به اعتقاد مهندسين داخلي و خارجي اين حوض و عملكردي كه داشته شاهكار هنر آبرساني است كف حوض قبلاً از كاشي بوده. مثل قالي هاي كاشان كه ترنج و محراب دارند. طراح سيستم دقيقاً مشخص نيست ولي به نظر مي رسد معمار اين حوض از همان طرح هاي غياث الدين جمشيد استفاده كرده باشد.
كلاً 160 حفره در حوض وجود دارد كه هر حفره به منزله يك گل از قالي بوده و به اين شكل عمل مي كرده كه اگر اولين حفره فواره بوده ، دومين حفره آب را مكش مي كرده است . 80 حفره فواره و 80 حفره مكش آب را انجام مي داده . چون ورود و خروج آب يكسان بوده آب از لب حوض سرريز نمي شده است . روي لعاب كاشيها از طلا استفاده شده ( كاشي هاي زرين فام كار خاندان ابي طاهر )
چون آب جيوه دارد وقتي نور خورشيد به آب مي تابيده نور هفت رنگي در فضا ساطع مي شد كه وقتي اين نور به شيشه هاي رنگي اتاق شاه نشين برخورد مي كرد رقص نور زيبايي در فضاي اتاق به وجود مي آمد و در شب هاي مهتابي آب حالت آينه پيدا مي كرد .
اين كاشي ها تا اوايل دوره رضا شاه در حوض نصب بودند تا اينكه باغ توسط نايبي ها تصرف شد . نايب حسين اين كاشي ها را به باغ خصوصي خود به نام باغ سردار منتقل كرد و چون معماران اين دوره نتوانستند سيستم پيچيده اي را كه در اين حوض تعبيه شده در آن باغ بسازند تعدادي از كاشي ها در همان باغ از بين رفت و بقيه آن به قيمت پاييني به موزه لوور پاريس فروخته شد ، كه امروزه قابل قيمت گذاري نيست . اين حوض در ابعاد طلايي ساخته شده يعني بهترين شكل ترسيم مستطيل.
بعد از نايبي ها انگليسي ها براي بازسازي حوض به باغ آمدند كه البته نتوانستند كاري براي آن انجام دهند . حدود 20 سال پيش هم استاد پيرنيا كه استاد معماري ايران بود براي بازسازي حوض اقدام كرد و يك گوشه از حوض را خراب نمود و متوجه شد زير هر يك از حفره ها لوله اي سفالي به عمق يك متر پايين رفته كه يا به منبع ورودي آب متصل است يا به قسمت خلاء. محاسباتي كه در لوله هاي زير انجام شده و اندازه قطر آن ها آنقدر پيچيده بود كه استاد پيرنيا ترجيح داد سيستم را دستكاري نكند چون اگر اين كار را مي كرد نمي توانست با آن محاسبات حوض را بازسازي كند.

ه) اتاق شاه نشين
به دستور محمد شاه قاجار در سال 1256 ه. ق ساخته شده است. اتاق هاي طرفين آن اتاق هاي گوشواره يا خدمه است. كه خدمه براي احترامي كه به شخص شاه قائل بودند تشريفات را از درهاي جانبي انجام مي دادند و هيچ گاه از در اصلي وارد نمي شدند. در اتاق به شكل پنج دري و اُرسي ساخته شده. يعني در به حالت كشويي باز و بسته مي شود. گل ميخ هايي كه روي در به كار رفته هم براي تزئين است هم براي اينكه چوب را تلخ كند و موريانه در را نخورد. در اين دَرْ از هنر گره چيني استفاده شده يعني در آن از ميخ يا چسب به كار رفته بلكه تكه هاي چوب به شكل پازل مثبت و منفي جا داده شده اند. رنگ شيشه ها از چند جهت اهميت دارد. علاوه بر رقص نور طبيعي در روز و شب كه قبلاً ذكر شد. از لحاظ روان شناسي رنگ قرمز اشتها آور است و رنگ آبي و سبز آرامش بخش است. تركيب اين رنگ ها با رنگ زرد يك حشره كش طبيعي است. به اين شكل كه در طول شب هاي تابستان كه در اتاق چراغ روشن مي شده نور كه به شيشه هاي رنگي مي خورده طيف رنگي ايجاد مي كرد كه باعث مي شد حشرات به آن جذب شوند وقتي حشرات به مركز نور نزديك مي شدند به خاطر تعدد رنگ ها و چون چشم حشرات مركب است ديدشان مختل مي شد ، درواقع كور مي شدند و داخل آب مي افتادند .
كانالهاي جعفري هم در ازاره ها براي اين است كه هوا پشت ديواره اصلي جريان پيدا كند و ديگر نم حوض ساختمان را خراب نمي كند .
بعد از شاه نشين و در كنار كوشك قاجار چايخانه است كه قبلاً چشمه زنانه نام داشته كه در اين قسمت تمام آب ورودي تقسيم مي شود يعني آن يك سوم آب چشمه كه وارد باغ مي شود در اين قسمت دوباره سه شاخه مي شود كه يكي از زير حوض كوشك قاجار خارج مي شود ، يكي از زير حوض جوشن و يكي از زير حوض كوشك صفوي كه بقيه جوي ها و فواره ها از اين سه حوض تغذيه مي شوند .

و) كوشك قاجار يا شترگلوي فتح علي شاهي
سال ساخت آن 1226 ه . ق به دستور فتح علي شاه مي باشد . ساختمان شامل بادگيركه در جلوي بادگير شاه نشين و قسمت وسط و قبل از حوض محل انجام تشريفات بوده است در فضاهاي باز اطراف كوشك اتاق هاي خدمه قرار دارد كه دريچه هاي منتهي به اين اتاق ها به اتفاق حوض كه جهت آن به طرف ساختمان است و بادگير فضاي ساختمان را براي تابستان هاي گرم كاشان دلچسب و خنك مي كرده . نقاشي هايي كه در سقف قرار دارد ، اصل آن كار صنيع الملك غفاري عموي كمال الملك است كه چون بعد از مرگ اميركبير تا سال 52 شمسي از باغ حفاظت نشده نقاشي ها در اثر نم و رطوبت و يا عوامل انساني از بين رفته. بعد ها عكس اين نقاشي ها در آلبوم يك جهانگرد فرانسوي پيدا شده كه طي چند سال اخير اين نقاشي ها زير نظر استاد مطيفي فر در حال باز سازي است. قسمت هاي كم رنگ نقاشي در حاشيه ها و پايين تر از قسمت سقف اصل هستند. موضوع نقاشي ها در قسمت بالاي حوض بزم هاي شاهانه، نقش شكارگاه، اتفاقاتي كه در همين باغ افتاده و قصه هاي قراني است. دور تا دور ايوان نيز نقش 18 عدد از پسران ارشد فتح علي شاه نقاشي شده كه تصوير ميرزا ملك شاه از بقيه واضح تر است.
پايين عكس شاه زاده ها شعري است اثر خاوري در مدح فتح علي شاه كه خطاط آن اشعار محمد تقي حسيني از خاندان كلهر مي باشد. در آخرين مصرع كتيبه اي وجود دارد كه تاريخ اتمام تزئينات بنا است كه مجموع حروف ابجد بيت آخر 1226 مي شود. سيستم شترگلو در اين ساختمان نيز اجرا شده است با اين تفاوت كه قطر لوله بيشتر است در نتيجه آب با فشار كمتري از حفره وسط حوض خارج مي شود. ماهي هاي درون آب ماهي قزل آلا و ماهي قناتي است. كه از ماهي هاي قناتي در گذشته براي درمان يرقان استفاده مي شده است. بعد از اين بنا درختان 500 ساله است كه توضيح آن در ابتدا آمد.

ز) حمام ها
1- حمام سلطنتي كه به دستور فتح علي شاه در سال 1226 ه. ق ساخته شده مخصوص استفاده خانواده دربار بوده و هر وقت شاهان قاجار براي تفرج به باغ مي آمدند از اين حمام استفاده مي كردند و حمام كوچك كه براي استفاده خدمه بوده و در ايامي از هفته براي عموم مردم استفاده مي شده است .
درِ حمام نسبت به كلاه هايي كه قديم استفاده مي شده كوتاه است كه دليل آن همان فلسفه احترام به زمين است . قسمت هاي مختلف حمام شامل : 1- رختكن 2- راه فرعي به حمام براي رساندن وسايل به افراد داخل حمام 3- سربينه 4- صحن اصلي حمام كه صحن اصلي خود شامل : 1- شاه نشين 2- حوض آب گرم 3- حوض آب نيمه گرم 4- حوض آب سرد كه مي توان ادعا كرد كه سناهاي امروزي به تقليد از همين حمام هاي سنتي ساخته شده است . در صحن اصلي خزينه و اتاق هاي حجامت نيز قرار دارد . و اما سيستم گرمايش حمام ؛ آب حمام به وسيله تون گرم مي شده كه تون در وسط خزينه قرار دارد به صورت حفره اي كه از پايين به فضاي بيرون راه دارد شخصي كه به او تون تاپ مي گفتند هيزم را زير تون مي ريزد و روشن مي كند . روي تون در كف خزينه يك ورقه مسي قرار دارد كه دور ورقه را با ملاط محكمي مي بستند تا آب به زير آن نفوذ نكند . وقتي ورقه مسي داغ مي شد آب خزينه را تا 40 درجه گرم مي كرد . فضاي حمام نيز به وسيله كانال هاي گربه رو كه در زير كف حمام ساخته شده اند و به قسمت تون متصل است گرم مي شود . دود تون هم از اين قسمت به سقف هدايت مي شود . ديواره هاي حمام از ساروج ساخته مي شد كه ساروج ملاط محكمي است از آهك ، خاكستر و گياه لويي كه وقتي اين تركيب در جايي نصب مي شد رطوبت نمي توانست به پايه ها و ديوار بنا آسيب برساند . روشنايي حمام نيز از طريق حفره هايي كه در سقف بود به نام جامگاه تأمين مي شد كه اين سوراخ ها شيشه هاي مجدي داشتند كه دو خاصيت داشت: 1- نور را حتي درروزهاي ابري دو برابر مي كرد. 2- ديد را از بالاي پشت بام حمام مختل مي نمود .
2- بعد از حمام سلطنتي، حمام صفوي قرار دارد كه ساخت آن به سال 909 ه ق بر مي گردد، كه قسمت هاي آن شبيه حمام سلطنتي است فقط نكته قابل توجه آن وجود 7 كاشي قديمي در قسمت خزانه است كه حدود 500 سال قدمت دارد.

تپه های سیلک
در خزان سال 1311 ه.ش بود كه ريزش باران و جاري شدن سيل در منطقه كاشان ؛ موجب شد تا غبار زمان از تمدني بزرگ و چندين هزار ساله برداشته شود.
در صبح روزي كه كشاورزان منطقه در راه كسب روزي حلال قدم به روي خاكي گذاشتند كه تا پيش از آن برايشان به جز زمين كشاورزي ارزش ديگري نداشت ، با ابزار آلات و سفالينه هايي روبرو شدند كه متفاوت از وسايل روزگار زندگي شان بود و اين امر موجب برانگيختگي حيرت و حس كنجكاوي شان شد.
كشاورزان ساده دل كه قسمت خود را از روز جديد آثاري با قدمت بسيار مي دانستند با ديدن قبور شسته شده از باران روز قبل همچون كاوشگري كه برعكس قبل كه از روي خاك طلب روزي مي كرد اين بار در دل خاك بود كه بخت خود و خانواده اش را مي جستند.
با فروش آثار بدست آمده (با بهايي اندك) به دلالان عتيقه پاي اين غارتگران و حريصان هميشه بيدار تاريخ و فرهنگ اين مرز و بوم به سيلك باز شد. تمدني گمشده كه هزاران سال از عوامل مخرب طبيعي در امان مانده بود با آوردن حرص و آز و عدم شناخت بر بالين آن تبديل به مزرعة عتيقه فروشان شد. با انتقال آثار به ديار فرنگ چشم تيزبين بيگانگان از ديدن اين همه قدمت و زيبايي در حيرت ماند و بدين جهت از طرف موزه لوور فرانسه ، رومن گيرشمن به منظور شناخت و شايد نجات تمدني كه تمام جهانيان در آن سهم داشتند روانه ايران شد .
از آنجا كه رئيس وقت موزه ايران آقاي آندره گدار فرانسوي بود كارهاي مربوط به هماهنگي خيلي سريع فراهم آمد تا كاوش علمي در سيلك شروع شود. هيئت باستان شناسي مزبور سه فصل كاوش در سالهاي 1933 ، 1934 و 1937 ميلادي بر روي هر دو تپة سيلك و دو گورستان حوالي آن انجام داد و بلافاصله در سال 1938 م (1317ش) گزارش آنرا در دو مجلد تحت عنوان ’ سيلك كاشان’ به زبان فرانسه و در پاريس نمود كه خوشبختانه اخيراً هر دو جلد كتاب توسط آقاي اصغر كريمي ترجمه و بوسيلة انتشارات ميراث فرهنگي چاپ و در اختيار علاقمندان قرار گرفته است.
گيرشمن بر روي تپة شمالي سيلك موفق به كشف آثار اولين انسان هايي شد كه براي بار نخست به خود جرات داده بودند تا از خانه هاي از پيش ساخته شده توسط طبيعت يعني غارها بيرون آمده و روانة دشت ها شوند. اين انسان ها اولين كساني بودند كه براي خود خانه ساخته و كشاورزي را شروع كرده بودند.
انساني كه پاي به دشت گذاشت قبلاً از شكار حيوانات تغذيه مي كرد و گاه خود شكار حيوانات درنده مي شد.
در هزاره هاي پيش از ميلاد و زماني كه بخاطر بارندگي هاي زياد به نام ’عصر باران’ معروف بود قسمت مركزي ايران كه شهر فعلي كاشان نيز جزئي از آن بود همه در زير آب بود و درياچه اي آنرا فرا گرفته بود  كه هم اكنون باقيمانده اين درياچه ، حوض سلطان بين قم و تهران و درياچه نمك در كوير آران و بيدگل بوده و از زيبايي خاصي برخوردار است.
در حدود 9 هزار سال پيش بر اثر تغيير تدريجي آب و هوا از باران ها كاسته شد و بيشتر منطقه را هواي صاف و آفتابي فرا گرفت. اين تغييرات باعث فرو رفتن آب درياچه گرديد ، سپس از بجاي ماندن گل و لاي موجود ؛ زمين حاصلخيزي بوجود آمد كه از درختان سرسبز و بوته زارها پر شد. اين شرايط مساعد باعث جذب حيوانات گوناگون به اين منطقه شد و انسان ها نيز بدنبال شكار حيوانات روانه دشت شدند. وجود حيوانات وحشي در دشت و همچنين جهت در امان ماندن از گزند عوامل طبيعي چون باد و باران باعث شد تا انسان ها بفكر ساختن خانه در دشت بيفتند كه آثاري از ديوار اين خانه ها (كه بصورت چينه بود) توسط گيرشمن در تپة شمالي سيلك پيدا شده است.
با افزايش جمعيت و پيشرفت در تمام عرصه ها كم كم سيلك از روستا به يك شهر تبديل شد.
انسان ها با ساختن ظروف ساده و ابتدايي كم كم توانستند به مهارت خاصي در اين زمينه دست پيدا كنند به طوري كه سفالينه هايي با طرح ها و رنگ هاي منحصر بفرد باعث شهرت اين شهر شد بطوري كه در بين آبادي ها و تمدن هاي اطراف به نام شهر سفالگران يا شهر سيلك (سياله = سفال) مشهور شد.
پيدا شدن دوك هاي بافندگي در سيلك نشان از آشنايي مردمان اين ديار با صنعت ريسندگي و بافندگي در هزاره هاي پيش از ميلاد دارد. با شناخت فلزات و ذوب آن ساكنان سيلك توانستند ابزار و لوازم زندگي را كه قبلاً از سنگ و چوب بدست مي آوردند اين بار با فلزات بسازند . كشف كوره هاي ذوب فلز در قسمتي از تپة جنوبي سيلك را در زمرة صنعتي ترين شهرهاي زمان خود قرار داد.
نتايج بدست آمده از كاوش ها و لايه نگاريهاي صورت گرفته توسط گيرشمن بدين قرار مي باشد:

1- از همان آغاز استقرار در تپه هاي شمالي ، اقوام ساكن در اين محل ، استقرار دايم در روستا را آغاز كردند.
2- صنعت سفالگري از تكامل تدريجي برخوردار بوده است.
3- خانه هاي آنها ابتدا با چينه ساخته مي شد و بعدها با خشت دست ساز و سپس با خشت هاي قالب ريزي شده.
4- سنت تدفين ابتدا زير خانه هاي محل سكونت، بعدها در خارج محل سكونت و در قبرستان هاي ويژه انجام شده است.
5- رگه هاي طبيعي مس را شناخته و استخراج نمودند.
6- از گل اخري براي تدفين اجساد استفاده كرده اند.
7- ارتباط اقتصادي و اجتماعي با تمدن هاي اطراف داشته اند.

بعد از اتمام فعاليت هاي گيرشمن و چاپ گزارش هاي آن تا سال 1380 ش توجهي به سيلك نشد بطوري كه بسياري از اراضي سيلك تبديل به زمين هاي كشاورزي شد و با گسترش شهر و خانه سازي تا خود سيلك چيزي نمانده بود كه از اين محوطة باستاني جز نام و خاطره اي ديگر باقي نماند. سرانجام در سال 1380 ش از طرف سازمان ميراث فرهنگي دكتر صادق ملك شهميرزادي جهت بررسي و ادامه حفاري به سيلك اعزام گرديد و ايشان با انجام 5 فصل كاوش كه تا سال 1385 طول كشيد توانستند نتايج كارهاي خود را در چند مجلد به رشته تحرير درآورند كه تاكنون اين عناوين منتشر شده است : زيگورات سيلك (نتايج فصل اول كاوش) ، سفالگران سيلك ، نقره كاران سيلك و شكارچيان سيلك.
نكته حائز اهميت در گفته هاي دكتر شهميرزادي پيرامون سازة خشتي بزرگ تپة جنوبي اين است كه ايشان آنرا به عنوان زيگورات يا عبادتگاهي كه انسان هاي سيلك آنرا براي پرستش خدايشان ساخته بودند ؛ مي دانست. تاكنون 32 زيگورات در ايران و عراق شناسايي شده كه 11 عدد بر اساس متون تاريخي و 21 عدد بر اساس كشفيات باستان شناسي مي باشد. از اين تعداد 5 زيگورات در ايران و 27 زيگورات در عراق واقع شده است كه زيگورات سيلك كهن ترين آنها مي باشد.
محوطه سيلك در سال 1997 ميلادي در فهرست ثبت آثار موقت جهاني قرار گرفت.
در حال حاضر مسئول سايت باستان شناسي سيلك خانم زهرا ساروخاني مي باشند كه در حال فراهم سازي مقدمات ثبت جهاني و حفاظت از سيلك مي باشند.

مسجد و مدرسه آقا بزرگ 

تاريخ آغاز ساخت اين بنا به سال 1258 هـ.ق و پايان ساخت 1265 هـ.ق مي باشد ( 8 سال ). این بنای باشکوه که آخرین بنای معظم ساخته شده در دوران انحطاط معماری و هنر ایران می باشد توسط معماری به نام استاد شعبانعلی پشت مشهدی ساخته می شود. مشهور است که این معمار بنام با دستمزد دریافتی اش برای ساخت مسجد آقابزرگ ، رواقی را در حرم حضرت امام رضا (ع) می سازد. نقاشی های بنا بدست استاد حاج محمدباقر قمصری انجام شده و کتیبه های بنا کار استاد اسدالله ، استاد محمدحسین کاشی و استاد حاج ابراهیم معارفی می باشد.
وجه تسميه مسجد :
مجتهد بزرگ كاشان ملا محمد مهدي نراقي ( ملا محمد بن ابيذر) فرزند آخرش موقعي به دنيا مي آيد كه خودش فوت مي كند ، بنا به رسم آنزمان نام پدر را بر فرزند می گذارند و پس از مدتي فرزند هم مجتهد مي شود و مردم كاشان به دليل اين تشابه اسمي به پدر « آقا بزرگ » و به فرزند « آقا كوچك » مي گويند . محمد شاه قاجار در راه سفر به اصفهان چند روزي در كاشان اقامت و طی آن با علمای شهر و از جمله با ملامحمد مهدي ( آقا كوچك ) ملاقات مي كند ، متوجه مي شود كه ايشان از لحاظ علمي بسيار بالا هستند ، به مردم كاشان امر مي كند از اين به بعد به ايشان هم آقا بزرگ بگويند و به حاج محمد تقي خانبان (حاکم وقت شهر) هم دستور می دهد تا اين مسجد و مدرسه را براي ايشان بنا كرده و دختر خود را به عقد ايشان درآورند .
در جلسه اي كه شاه و علما داشتند شاه پس از ديدن مقام علمي ملامحمد مهدي از ايشان و علما خواست تا از او درخواستي داشته باشند . ملا محمد مهدی می گوید پشه ها را از ما دور كن! شاه گفت درخواستي از من بكنيد كه بتوانم آن را اجابت كنم . من از انجام اين كار عاجزم ، گفتند براي ما رعيت ها مسجدي بنا كنيد تا در آن نماز بخوانيم و شاه آنگونه كه شرحش رفت اين درخواست را اجابت كرد .

بازار سنتي 

بازار بزرگ و قديمي كاشان يكي از جذاب ترين اماكن ديدني كاشان است. اين بازار از دوره سلجوقيان تاكنون فعال و پر رونق بوده است. بسياري از سياحان نامدار اروپايي كه در قرون گذشته به ايران آمده و از كاشان هم ديدار كرده اند در سفرنامه هاي خود عظمت، شكوه و زيبايي بازار را ستايش كرده اند. بازار كاشان كه از حوالي ميدان كمال الملك تا ميدان تاريخي سنگ (فيض) و از آنجا كه تا بازار مسگرها و ميدان دروازه دولت ادامه دارد شامل تعداد زيادي بازارچه و گذر بوده و ده ها بناي تاريخي همچون: مسجد ميدان مير عماد، كاروانسراي مير پنج، زغالي ها، غفار پور، رباط، بروجردي ها، نراقي ها، تيمچه معروف امين الدوله، در بازار ميانچال، تيمچه بخشي، تيمچه سيد آقا، تيمچه صباغ، آب انبار بالا بازار، آب انبار درب زنجير، حسينيه سوراخ ريسمان، مسجد كفش دوزها، مسجد بالا بازار، مسجد طمقاچي ها، و... با اين توضيح كه برخي از قسمت هاي بازار به اصنافي خاص اختصاص داشته و با نام همان صنف شناخته مي شود. از جمله بازار مسگرها، رنگرزها، كفش دوزها، ريسمان فروش ها، ضرابخانه، زرگرها، بزازها، خياط ها و...
بازار مسگري كاشان كه تا نميه ي اول قرن حاضر اهميت و شهرت جهاني خود را از دست نداده بود، به گفته ي پروفسور ادوارد براون «در بازار مسگرهاي كاشان با صداي دائمي چكش كه روي مس مي خورد و كوره هايي كه مس در آن ها قرمز مي شود، يكي از نقاط تماشايي مشرق زمين است».
حسن نراقي در كتاب آثار تاريخي شهرستان هاي كاشان و نطنز مي نويسد: در سفرهاي متوالي شاه عباس اول و جانشينان وي به آن شهر، بازار بزرگ و ميدان متصل به آن نخستين مركز جشن و محل تفريحات شبانه و محفل عيش و نوش و بزم شاهانه بوده است.
مجموعه بازار بزرگ كاشان كه در سال 1355 به شماره 1284 در شمار آثار ملي به ثبت رسيده است بر اثر زلزله 1192 هجري قمري همانند ساير عمارات عاليه ويران شد. اما در زمان سلطنت طولاني فتحعلي شاه قاجار از نتيجه ي ثبات اوضاع سياسي و پيشرفت صنايع محلي ساختمان هاي بزرگ نظير كاروانسراها، تيمچه و بازارچه هاي متعدد در امتداد بازار بزرگ ساخته شد.

خانه هاي تاريخي

الف) خانه بروجردی ها
 

خانه بروجردي كه در محله ي قديمي سلطان امير احمد كاشان قرار دارد و هم اكنون محل اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري كاشان است نمونه يكي از خانه هاي مسكوني دوره قاجار بوده كه در سال 1280 هجري قمري توسط يكي از بازرگانان معروف كاشان به نام حاج سيد حسن نطنزي ساخته شده است. اما بعضي از تزئينات بدنه ي داخلي هشتي ورودي آن در سال 1295 هجري قمري انجام گرفته است.
چون مراودات تجاري اين بازرگانان نطنزي الاصل بيشتر با تجار شهر بروجرد انجام مي شده است، از اين رو طبق سنت هاي معمول آن زمان به بروجردي معروف شده و به همين مناسبت محل سكونت وي نيز به خانه ي بروجردي شهرت يافته است.
معمار طراح و سازنده ي خانه بروجردي يكي از معمارهاي چيره دست كاشان به نام استاد علي مريم بوده است كه خانه تاريخي طباطبايي (در نزديكي خانه بروجردي) و تيمچه امين الدوله (در بازار ميانچال كاشان) نيز از ديگر آثار اين معمار هنرمند كاشاني است.
اين خانه متناسب با خصوصيات اقليمي و شرايط جوي منطقه ي كويري كاشان طراحي و ساخته شده است. طوري كه گرماي شديد تابستان با استفاده از بادگيرهايي كه در بالاي بام احداث شده هواي خنك و بسيار مطبوعي به صورت طبيعي و دائمي در زيرزمين ها جريان مي يابد.

ب) خانه عباسيان
 

مجموعة تاريخي عباسيان در محلة سلطان امير احمد كاشان واقع شده است. اين مجموعه در حوالي سالهاي 1245 تا 1248 هجري قمري و به همت حاج محمد ابراهيم تاجر كاشي (از تجار معروف و بنام چيني و بلور جات در كاشان) شروع به ساخت گرديد. معمار اين مجموعه فردي ناشناس است كه اين بنا را در مدت 20 سال ساخته است. وسعت مجموعه حدود 5 هزار متر مربع و زير بناي آن در حدود 7 هزار متر مربع مي باشد. همچنين داراي پنج طبقه مي باشد.
معماري اصيل ايراني و اسلامي، طرح هاي بديع و نقشهاي خيال انگيز گچبري و استفاده از معماري غني و انواع تزئينات و هنرهاي معماري در ساخت اين مجموعه تا بدانجا است كه طبق نظر كارشناسان خبره و صاحبان نظر، اين مجموعه نامزد دريافت جايزة زيباترين بناي مسكوني ايراني – اسلامي گرديده است.
همچنين به علت وجود چشم اندازهاي زيباي معماري ايراني و اسلامي تاكنون جهت ساخت مجموعه های تلویزیونی و سینمایی چون سريال هاي مسافر ري (زندگی حضرت شاه عبدالعظیم) ، ملاصدرا ، خانه اي در تاريكي (ماه تابان) ، جابر بن حیان و ... مورد استفاده قرار گرفته است.
مجموعه تاريخي عباسيان داراي پنج حياط است كه هر يك از حياط ها صرفنظر از اشتراكات داراي معماري منحصر بفرد مي باشند. اين تمايز در معماري به حدي است كه پس از مرگ صاحب اولية بنا، مجموعه به پنج قسمت تفكيك شده و به مرور زمان در اختيار افراد مختلف قرار مي گيرد و صاحبان بعدي از يكتا بودن مجموعه در گذشته اظهار بي اطلاعي و حتي تعجب مي كنند.
اين مجموعه در سال 1374 توسط هيأت امناي احياء و مرمت بافت تاريخي كاشان و با مساعدت مالي وزارت صنايع و معادن خريداري و مرمت گرديد. و در سال 1377 به شماره 2020 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيد.
وجه تسمية بنا نيز در نوع خود شنيدني مي باشد. همانطور كه اشاره شد پس از مرگ صاحب اولية بنا، مجموعه به پنج قسمت تفكيك و به وراث واگذار گرديد. وراث نيز پس از مدتي سهم خود را به افراد مختلف فروختند. در حدود صد سال پيش يكي از حياطهاي مجموعه (حياط بيروني) به يكي از تجار فرش كاشان به اسم آقاي عباسيان به مبلغ هزار تومان فروخته شد. خبر فروخته شدن خانه اي با اين قيمت در زمان خود در كل شهر پيچيده و تا مدتها نقل محافل گرديد. از آن پس كل اين مجموعه به خانة عباسيان معروف و مشهور شد.

ج) خانه عامری ها
 

مجموعه خانه هاي تاريخي عامري ها يكي از قديمي ترين خانه هاي تاريخي كاشان است. قدمت اين مجموعه به دوران زنديه مربوط مي شود، ليكن وضعيت فعلي آن مربوط به دوره ي قاجار (اواسط قرن 13 هجري) است كه به وسيله ي سهام السلطنه ي عامري بازسازي و توسعه يافته است.
اين مجموعه مشتمل بر هفت حياط مي باشد كه چهار حياط آن به صورت بيروني، اندروني، مهمان خانه، خياط خدمه و سواران نظامي مورد استفاده و در سه حياط ديگر بستگان نزديك سهام السلطنه سكونت داشتند.

مجموعه مذكور داراي حمام اختصاصي زنانه و مردانه مي باشد. پس از سهام السلطنه، حياط هاي بيروني و اندروني در اختيار فرزند وي مرحوم ابراهيم خليل خان عامري و بقيه ي ساختمان ها به ديگر افراد اين خاندان تعلق گرفته و به مرور زمان بعضي از حياط ها تفكيك و به افراد ديگري فروخته شده است.
در سال 1374، تعميرات حياط بيروني و اندروني توسط ميراث فرهنگي كاشان و مساعدت «هيئت امناي بافت بناهاي تاريخي كاشان» آغاز گرديد. لكن در سال 1379 مجموعه ي عامري ها در طرح پرديسان سازمان ميراث فرهنگي كشور قرار گرفت و برنامه ريزي شد كه به مهمانسراي بزرگ گردش گري مبدل گردد. لذا توسط سازمان ميراث فرهنگي نسبت به خريداري خانه ها و مرمت اساسي و كامل آنها اقدام شد كه تا كنون بخش هاي عمده اي از آن بازسازي گرديده است. طرح، معماري، شكوه و تزئينات جالب اين مجموعه و ايوان ها و حوض خانه ها وزيرزمين ها و حياط هاي گودال باغچه ي اين مجموعه، آن را در رديف يكي از ديدني ترين بناها قرار داده است و پيش بيني مي شود با شروع بهره برداري از آن به عنوان مهمانسرا به صورت يكي از پر جاذبه ترين اقامتگاه هاي گردشگري ايران مورد توجه ايران گردان و جهان گردان قرار گيرد.

د) خانه آل ياسين
 

اين خانه در محله اي به نام گذر «در بند آقا» واقع شده است. چون قبلاً اين كوچه از دو طرف داراي در بوده به آن در بند و چون عده اي از علما و سادات در اين محله بوده اند به آن آقا مي گويند.
خانه داراي قدمتي بين 150 تا 200 سال است. آنرا بدستور فتحعلي شاه براي شخصي به نام سيد محمد تقي حسيني پشت مشهدي كه از علماي قرن سيزدهم بوده و با ملا احمد نراقي و شيخ انصاري مكاتبه و مصاحبه داشته و اكنون در بقعة حبيب بن موسي دفن است، مي سازد. گويا اين شخص جزو متصوفه هم بوده و رئيس فرقه اي به نام كميليه بوده است. نقل است كه زماني فتحعلي شاه به او مي گويد كداميك از فرزندان من صلاحيت سلطنت را دارند و او مي گويد محمد ميرزا، در حالي كه عباس ميرزا در تبريز وليعهد بوده است. بعداً عباس ميرزا مي ميرد و محمد ميزا تبديل به محمد شاه مي شود. محمد شاه بعدها خانه را وسعت مي دهد و بخش هايي را به آن مي افزايد. خانه به طور موروثي به نسل هاي بعدي انتقال مي يابد تا به شخصي به نام نظام الدين اجتهد مي رسد. ايشان همچنين، اولين نماينده مردم كاشان در مجلس شوراي ملي بعد از مشروطه بوده است. اين شخص آخرين فرد عالم از خاندان بوده است. در زمان اين شخص، شناسنامه مُد مي شود و او به آل ياسين تغيير نام مي دهد در همين زمان شخصي به نام نايب حسين دست به شورش و تجاوز مي زند و توسط حكومت وقت دستگير مي شود. در دادگاه، متهم اعلام مي كند كه فقط رأي جناب آل ياسين را قبول دارد. آل ياسين هم حكم به مجازات او مي كند. نايب حسين توسط هم دستانش رهانيده مي شود و به كاشان مي گريزد؛ ديكتاتوري عجيبي راه انداخته و به مدت 20 سال منطقه كاشان را از حكومت مركزي جدا مي كند و چون كينة آل ياسين را به دل گرفته بود، قسمت هاي زيادي از خانه را تخريب مي كند. نقاشي ها و گچبري ها را از بين برده و خانه را آتش مي زند.
خانه تا سال  1365 مسكوني بوده و در سال 1370 توسط نسل چهارم به شهرداري كاشان به مبلغ 8 ميليون تومان فروخته شده و در سال 75 تا 76 بازسازي مي شود و اكنون هم محل معاونت عمراني شهرداري كاشان است. بنا به نحو جالبی برای پاسخگویی به نیازهای امروزی تغییر کاربری داده شده است.
 

ه) خانه تاج 

اين بنا يكي از خانه هاي گودال باغچه اي اصيل كاشان با حدود دو قرن قدمت در دوران قاجاريه است. خانه تاج در بافت تاريخي شهر و محور توريستي خيابان علوي قرار گرفته كه طي شماره 9028 در تاريخ 10 / 3 / 1382 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسیده است. اين خانه با معماري ارزشمند بومي، نمونه اي از خانه هاي اصيل عامه مردم كاشان در دو قرن گذشته به شمار مي رود و ويژگي خاص آن در اصالت هويت، نجابت و سادگي، معرف محض مردم شناسي در كاشان است.

و) خانه ايراني يا تهامی  

خانه تاريخي تهامي یکی از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل قاجار است. این خانه با قدمتی حدود 250 سال در یکی از محله های قدیمی و در بافت تاریخی شهر کاشان قرار گرفته و با استفاده از الگوی گودال باغچه ساخته شده است لازم به ذکر است که بخش بیرونی این خانه بسیار فاخر بوده و متاسفانه بخش اندرونی و دیگر بخش ها از بین رفته است. کار مرمت علمی و فنی این خانه هفت سال طول کشیده و آماده اقامت و بازدیدهای علمی و گردشی می باشد.
خانه ایرانی با حدود 900 متر مساحت و حدود 1000 متر زیر بنا نمونه ای از ارزشمندترین کارهای مرمت است که تا به امروز در کشورمان به انجام رسیده است. در حال حاضر خانه ایرانی تنها خانه خشتی مقاوم سازی شده بر اساس مدل کامپیوتری می باشد که الگوی معماری اصیل خود را حفظ کرده است. هشتی ورودی، سرداب و پس سرداب ها، دو بادگیر، اتاق های سه دری با تزوئینات شیشه های رنگی، اتاق شاهنشین با تزئینات  گچ بری، شیشه های رنگی و بخاری دیواری، اتاق پنج دری (اتاق آئینه) و کفشکن با تزئینات آئینه کاری و گچ بری و تالاری با تزئینات شیشه های رنگی، نقاشی و بخاری دیواری و اتاق کرسی با چیدمان سنتی از ویژگی های ”خانه ایرانی“ است. این خانه تاریخی با 5 مجموعه ”نهان خانه ”،“پرده سرا“،“بالاخانه“،“خانه سرا“و ”خلوت سرا“ با چیدمان متنوع و سنتی با ظرفیت 25 نفر الی 33 نفر آماده اقامت گردشگران می باشد. امروز شهر کاشان مجموعه ای از زیباترین خانه ها را در خود جای داده است. 

و) خانه طباطبايي ها 

حمام تاريخي سلطان امير احمد 

حمام تاريخي سلطان اميراحمد ، نمونه اي از زيبا ترين حمام هاي ايران از نظر معماري و تزئينات با وسعت 1000 متر مربع در محله ي سلطان اميراحمد واقع در خيابان علوي مي باشد كه وجه تسميه آن به جهت مجاورت با امامزاده سلطان امير احمد ( نوه ي امام جواد (ع) ) مي باشد . كارشناسان آثار باستاني ، از آثار به جا مانده دوران قبل از زلزله معروف 1192 هـ . ق كاشان ، قدمت اين حمام را به دوران سلجوقيان نسبت مي دهند و ليكن بناي فعلي سربينه ي آن بازمانده دوران قاجار مي باشد .
اين بنا شامل دو حمام كوچك و بزرگ بوده كه در ايام خاص هفته ، مورد استفاده اهالي محل قرار می گرفته است .
يكي از موارد مهم اين بنا ، آهك بري و گچ بري هايي است كه تعداد 17 لايه مرمتي ، بيانگر قدمت بناست . از ديگر شاهكارهاي بنا ، بام زيباي آن مي باشد.

حمام هاي قديمي ، معماري پيچيده اي دارد و گاهي دو حمام در كنار همديگر قرار مي گيرند .
بينه در بين ورودي حمام و گرم خانه قرار دارد ، هواي بينه را نيمه گرم مي كردند تا مراجعان يكباره با هوايي گرم مواجه نشوند وهمچنين در هنگام خروج از گرم خانه ، سلامتشان در خطر نيفتد .
ورودي حمام و نيز فضاي بين بينه و گرم خانه را كه « ميان در»  ناميده مي شود به نوعي با پيچ و خم بسيار طراحي مي كردند كه جلو تبادل مستقيم حرارت و رطوبت را بگيرد و هواي بيرون حمام به بينه و هواي بينه به گرم خانه و بالعكس به سهولت منتقل نشود . كل حمام را براي حفظ گرماي دروني آن ، معمولاً پايين تر از سطح زمين و درون خاك مي ساخته اند .
بخشي از فضاهاي حمام نيز نقش پشتيباني دارد . يعني فضاهاي مربوطه به تأمين آب و حرارت حمام مثل تون و انبار هيزم ، كه تون محل افروختن آتش در پشت گرم خانه و خزينه قرار داشته و از بيرون حمام به آن وارد مي شوند . حمام به لحاظ اصول فني كه بايد در ساختنش رعايت شود ، از پيچيده ترين انواع بناست .

قمصر

قمصر در دره اي زيبا در فاصله سي كيلومتري كوير و ارتفاع 2000 متر از سطح دريا قرار گرفته است و به دليل اقليم خاص كوهستاني و قرار گرفتن در ميان كوه هاي مرتفع از آب و هواي معتدل و مطلوب بهره مند مي باشد به طوري كه تابستانش مطبوع و معتدل و زمستانش قابل تحمل و از سرماي ملايمي برخوردار است . اين دره ناحيه اي كاملاً سرسبز مشتمل بر درختان ميوه با تنوع فراوان و بوستان هاي گل محمدي مي باشد . قمصر داراي 7 محله بوده كه عبارتند از :
سر رود ، بالا ، ميان ده ، سادات ، پايين ، فرفهان و بن رود . از مناطق ديدني قمصر علاوه بر مناظر طبيعي ، بوستان ها و پارك هاي آن مي توان اشاره داشت به چشمه آب معدني صالح با چشم اندازي زيبا در دامنه كوه هاي فرفهان . تمام فصول قمصر زيباست اما بهار و تابستان رؤيايي آن ميزبان هزاران ميهمان جوياي آرامش است . همزمان با موسم رويش گل و آغاز گلاب گيري ( به ويژه در ايام جشنواره گل وگلاب ) سيل مشتاقان به سوي قمصر سرازير مي شوند تا مشام خود را با رايحه بهشتي گل محمدي عطر آگين نمايند.

تحولات تاريخي و فرهنگي
در خصوص تاريخ قمصر به طور قطعي و بر اساس اسناد معتبر بايد گفت : كشف چند مسكوك در پاي كوه هاي اشك كه داراي ضرب داريوش اول هخامنشي ، ضرب دوره سلوكيان و ضرب دوره اشكانيان است . به عنوان معتبر ترين سند در مطالعات بيانگر تاريخ حداقل 2500 ساله اين ديار است . از سوي ديگر وجود گورستان هاي وسيع با اشياي مختلف دفن شده مؤيد زندگي در دوره هاي كهن قبل از اسلام است .
از آثار مهم و معتبري كه در دوره اسلامي بنا شده محراب مسجد امام حسن ( ع ) است . اين محراب قديمي ترين اثر تاريخي موجود در شهر قمصر است با گچ بري هاي بسيار زيبا و بديع دوره ايلخاني ، كه در آن دو كتيبه قرآني به خط كوفي و به صورت برجسته و بسيار ظريف وجود دارد . اين شاهكار گچ بري كه در منطقه بي نظير است ، مربوط به تقريباً هزار سال پيش بوده ، و از بار هنري و تاريخي زيادي برخوردار است و بي ترديد از اين نظر حتي با خانه هاي تاريخي كاشان نيز قابل قياس نيست . ازجمله آثار قابل ذكر ديگر بناي مسجد جامع قمصر در محله پايين است . درخت چنار تنومند و كهنسال جلوي خان مسجد با محيط 15 متر خود و با طول عمر بيش از 2500 سال ، قدمت تاريخي بناي مسجد را گواهي مي دهد . از جمله جاذبه هاي برجسته و آثار مهم تاريخي قمصر كاروانسراي عباسي ، از سلسله كاروانسراهاي دوران شاه عباس صفوي است كه در فاصله دوكيلومتري از شهر قمصر در مسير راه كاروان رو تاريخي كاشان _ قهرود _ اصفهان  بنا گرديده است . از جمله ويژگي هاي اين كاروانسرا نزديكي آن به قمصر و تأثير آن در طول تاريخ اين ديار است .

نياسر

جاذبه های گردشگری نياسر

الف) چشمه نياسر ( چشمه اسکندر)

این چشمه عامل اصلي ايجاد و رونق نياسر و تداوم تاريخ چند هزار ساله اين منطقه زيباست و قدمت آن را به زمان اسکندر مقدونی منسوب می دانند.

ب) چهارتاقی نياسر

بر فراز تپه اي بلند واقع شده و چشمه نياسر از زير آن بيرون روان گردیده است . آتشكده نياسر چهار طاقي است و به شيوه آتشكده هاي ساساني بنا شده است . بسياري از محققين از جمله آندره گدار فرانسوي عقيده دارند آتشكده نياسر اولين آتشكده اي است كه در دوران ساسانيان بنا شده است . اين محققين باني آتشكده را اردشير بابكان مي دانند .
عده ی از باستان شناسانی از جمله مرادی غیاث آبادی هم آن را چار طاقی جهت کاربرد در نجوم دانسته اند .

ج) باغ تالار

بر فراز كوهي بلند كه مشرف بر نياسر است باغي مصفا احداث شده ، چشمه نياسر از داخل اين باغ مي گذرد و مورد استفاده عموم مي باشد . اخيراً اين باغ به صورت پارك زيبايي بازسازي شده است .

د) آبشار نياسر

در انتهاي باغ تالار ، آب چشمه نياسر از فراز كوه بلند تالار به داخل شهر نياسر سرازير مي شود و آبشاري زيبا و بدیع ايجاد نموده است كه به شهر نياسر جلوه اي بديع مي دهد . در باغ تالار كوشكي بنا شده كه گفته مي شود به جاي قصري بنا شده كه اردشير اول بنا نهاده است اين كوشك از آثار دوره صفويه است كه در زمان زنديه الحاقاتي در آن صورت گرفته است .

ه) غار رييس

 
اين غار سه طبقه از عجيب ترين و شگفت انگيزترين دست ساز هاي بشري است .
غار رئيس داراي دو كانال اصلي است كه شامل راهروها و دالان هاي پيچ در پيچ و تو در تو است اكثر محققين و كارشناسان عقيده دارند اين غار در زمان اشكانيان حفر شده اما آثاري از زمان ساساني و سلجوقي نيز در آن پيدا شده است .

و) حمام تاريخي نياسر

اين حمام در سال هاي اخير از زير توده آوار بيرون آمده است . اين اثر صفوي كه مرمت شده است براي مطالعه حمام هاي قديمي بسيار مناسب است .

ز) آسياب باستاني نياسر

اين آسياب كه داراي تنوره هاي متعدد است به احتمال ، قدمتي همزمان با چهارطاقی نياسر دارد .
مزارع زيباي گل محمدي نياسر نيز از ديگر ديدني هاي نياسر مي باشد بطور كلي نياسر به دليل موقعيت خاص جغرافيايي و ارتباط با شهرهاي بزرگي مثل كاشان و اصفهان و تهران و استقرار در منطقه اي كه جاذبه هاي گوناگون طبيعي و تاريخي دارد و نيز نزديكي با زيارتگاه مشهد اردهال ، زمينه هاي بسيار مناسبي براي گردشگري دارد .

برزک

شهر برزك با جمعيتي بالغ بر 5000 نفر به وسعت 200 هكتار در جنوب غربي شهرستان كاشان و در يك منطقه كوهستاني در دامنه‏ هاي كركس و در فاصله 45 كيلومتري كاشان، 60 كيلومتري ميمه و 55 كيلومتري دليجان و در مسير جاده‏ اي قرار دارد كه از يك طرف به آزاد راه اصفهان ـ‌ تهران و از سمت ديگر به اتوبان كاشان ـ قم ختم مي‏شود.
سابقه برزك به 5000 سال قبل بر مي‏گردد. وجه تسميه‏ ي آن بَرْزْ به معناي سرزمين بلند و مرتفع كه واقع در كوهستان است و اين بلندي و خشكي در ميان آب باشد و كِ، كه تصغير است و در مجموع بَرزُك به معناي تپه كوچك است. ارتفاع اين شهر از سطح دريا 1600 تا 3588 متر (متوسط 2025) مي‏باشد. اين شهر با توجه به موقعيت آن در تابستانها داراي آب و هواي معتدل و در زمستانها داراي آب و هواي سرد مي‏باشد. ميزان بارندگي در نقاط پست آن حدود 200 ميليمتر در سال و در ارتفاعات به 400 ميليمتر مي‏رسد. بالاترين درجه حرارت در تابستان 25 درجه و در زمستان به 20 درجه زير صفر مي‏رسد. جهت اصلي بادهاي موسمي از شمال به جنوب است.
در برزك وجود چشمه سارهاي متعدد كه دبي آن قابل توجه است باعث گسترش باغهاي ميوه در طول دره برزك گشته و آن را به باغ شهري زيبا تبديل كرده است كه همچون نگيني سبز در منطقه خود نمائي مي‏كند.
كشاورزي منطقه بيشتر باغداري است كه از محصولات شاخص آن مي‏توان به گل محمدي شاه توت، آلو، گردو، بادام و ديگر محصولات آن شامل فندق، سيب، گلابي، گوجه سبز، توت، زردآلو، انگور، گيلاس، آلبالو و انواع ميوه‏ هاي ديگر نام برد.
شهر برزك داراي هفت‏ محله مي باشد كه عبارتند از: 1ـ محله امام خميني (سرگاول) 2ـ محله درب مسجد جامع 3ـ محله شهيد رجائي (سردل) 4ـ محله مصلي 5ـ محله درب زيارت 6ـ محله كارگاه 7ـ محله باغستان
اكنون به جز طبيعت زيبا و بكر آن زيارت امامزاده سراج الدين بن موسي بن جعفر(ع)، شاهزاده محمود و احمد (ع)، مسجد جامع و چنار700 ساله جنب آن، خانه هاي قديمي با ابزار و وسائل آن، حمام سنگي دوره صفويه كه با حفظ تمامي عناصر معماري و تاريخي خويش همچنان استوار به كار خود ادامه مي دهد، آب انبار‏هاي قاجاريه، آسياب آبي سعدآباد كه هنوز با دستان پرتوان آسيابان پير مشغول به كار است و قوت مردم شهر را مهيا مي كند، تپه تاريخي قلعه كه اولين سكونتگاه مردم بَرزُك بوده همراه با غار كشف شده موجود در آن، تفرجگاه چشمه احمدآباد، جاده تفريحي توريستي سعدآباد، موزه مردم شناسي از آثار و جاذبه‏ هاي ديدني اين شهر است.

جاذبه های گردشگری برزک

الف )تپه تاريخي قلعه

تپه تاريخي قلعه مربوط به دوره سلجوقيان و قبل از آن مي‏باشد. غار كشف شده در اين تپه به همراه وسايلي نظير تنور گلي، ظروف سفالي و گلي، سركو و … حكايت از سكونت و زندگي بسيار دور در اين محل دارد.
ارتفاع قله‏ ي اين تپه از جاده اصلي و قابل دسترسي مصلي حدود 20 متر مي‏باشد . هنگامي كه به بالاي تپه صعود مي‏نمايي و به چهار طرف نظاره مي‏كني سرسبزي و شادابي درختان، دشت و كوه‏هاي سر به فلك كشيده و خانه‏ هاي كاهگلي چشمانتان را نوازش مي‏كند.
تپه تاريخي قلعه در مركز شهر واقع شده كه داراي فضا و نمايي زيبا در هر طرف مي‏باشد.

غار كشف شده در تپه تاريخي قلعه به دوران سلجوقيان باز مي گردد و هم اكنون شهرداري با همكاري ميراث فرهنگي و گردشگري به دنبال ثبت ملي اين اثر تاريخي مي باشند.
بنا به اظهار و نقل قول سينه به سينه بزرگان شهر اين غار كه در سكونت گاه اوليه برزك (تپه قلعه) مي‏باشد داراي 3 مسير اصلي بوده و هم اكنون شهرداري به جهت انجام تحقيقات بيشتر مشغول آزادسازي معبرهاي مسدود شده اين غار در اثر ريزش‏هاي ساليان متوالي مي‏باشد.
از آثار برجاي مانده در اين غار مي‏توان به كانال هاي كوچك حفاري شده در دل سنگ جهت دفن يا نگهداري استخوانهاي گذشتگان خود، ظروف سفالي و گلي برجاي مانده و وجود سقف هاي زيباي اين غار اشاره كرد.
انتظار مي رود با مرمت و بازسازي كامل اين غار و بازگشايي آن در آینده به روي گردشگران، صنعت گردشگري و توريسم برزك در كنار ديگر آثار تاريخي و مناظر طبيعي و بكر متحول شود.

ب) تفرجگاه چشمه احمدآباد

اين چشمه در نقطه شمال شرقي برزك و در حريم رودخانه فصلي برزك واقع است و داراي چندين چشمه جوشان مي‏باشد و در قسمت بالا دست آن ديواره سدي است كه بر اثر رسوب طي ساليان متوالي پر شده و هم اكنون با رويش درختان بيد و درختچه‏ هاي گز در بستر اين سد منظره زيبايي را ايجاد كرده است.
اين تفرجگاه كه در 100 متري خيابان اصلي واقع است هر ساله گردشگران زيادي را به سمت خود جذب مي‏كند. به دليل وجود كوه در حاشيه جنوب شرقي تفرجگاه، گردشگران علاقه‏ مند به كوهنوردي نيز در كنار استفاده از مناظر بكر و طبيعي اين تفرجگاه از ورزش كوه نوردي نيز بهره مي برند.

ج) جاده تفريحي توريستي سعدآباد

اين جاده از زيباترين جاده‌هاي طبيعي و بكر شهرستان كاشان مي‌باشد جاده تفريحي و توريستي سعدآباد كه از مركز شهر آغاز مي‌شود در امتداد رودخانه اصلي شهر كه در قسمت شمال‏ شرقي شهر واقع است به طول 4 كيلومتر همراه با بديع ترين صحنه‌هاي طبيعي ادامه داشته و پس از گذشت از كنار تفرجگاه‌ها، كوه‌ها، آبشارها و آب‌هاي هميشه خروشان به مسير اصلي جاده برزك ـ كاشان ختم مي‌شود. چشمه ساران موجود در كنار جاده و آب‌هاي هميشه خروشان آنها در كنار طبيعت هميشه سبز اطراف آن جلوه‏اي زيبا و وصف ناشدني را ايجاد نموده است.
وجود تفرجگاههاي طبيعي در كنار اين جاده زيبا مأمن امني براي مسافران خسته از راه است.

د) آسياب آبي سعدآباد و تفرجگاه جنب آن

در قسمت جنوبي جاده سعدآباد، آسياب آبي با قدمتي حدود 200 ساله به چشم مي‏خورد. این آسياب آبي داراي تنوره‏اي مي‏باشد كه آب از بالا داخل آن ريخته و فشار آب اين تنوره، سنگ‏هاي آسياب به وزن 500 كيلوگرم را به حركت در مي‏آورد و گندم را كه در بين دو سنگ قرار مي‏گيرد خرد و آرد مي‏كند.
شهرداري اقدام به مرمت و بازسازي و احياء اين آسياب نموده و تفرجگاهي در جنب آن در حال ايجاد است. اين تفرجگاه مورد استقبال بسيار زياد گردشگران قرا گرفته است.
اين اثر در تاريخ 24/8/85  به شماره 16218 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

ه) حمام دوره صفويه

يكي ديگر از ميراث هاي فرهنگي شهر برزك، حمامي است كه مربوط به دوره صفويه مي‏باشد.اين بناي كهن توسط فردي بنام سيد حسن كاشاني ساخته شده است. براي گود برداري اين حمام 10 متر زمين را كنده و اين كار يك سال طول كشيده و بعد از 7 سال ساخت حمام به پايان رسيده است.در ساخت اين حمام از ستون های سنگی تراشیده شده یک پارچه استفاده شده و براي برپا كردن ستونها و محكم كاري پايه ها از سرب و مخلوطي بنام ساروج كه به صورت سنتي درست مي‏شده استفاده كرده اند. حمام داراي دو خزينه، دو حوضچه بنام استك و دو تخته سنگ براي نماز خواندن است. برای سوخت حمام از نفت سياه استفاده مي‏كنند.
لازم بذكر است كه سيل عظيم سال 35 در برزك به حمام آسيبي وارد نكرد.
اين اثر در تاريخ 24 / 8 / 85  به شماره 16213 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

و) موزه مردم شناسي برزك

قدمت اين خانه که به موزه مردم شناسی برزک تبدیل شده است در دوره زنديه و با توجه به معماري سنتي محل ساخته شده كه پس از خريد اين بنا و تملك آن توسط شهرداري شهر برزك، تغيير كاربري يافته و به موزه مردم شناسي اين شهر تبديل شده است.
موزه مردم شناسي، در دو طبقه با حياطي طويل و باريك و با شيبي ملايم از شمال به جنوب شكل گرفته است اين بنا در بافت قديمي شهر، ازجمله ويژگي هاي ديگر اين بناي تاريخي به شمار مي‏رود‏.
گردشگران در اين موزه شاهد دستگاههاي بافندگي قديمي همچون دستگاه گليم بافي، دستگاه چادرشب بافي، دستگاه قالي بافي، درب چوبي مسجد جامع و بيش از 450 اثر باقي ماند و قديمي از گذشتگان هستند.
اين اثر در تاريخ 14 / 12 / 85  به شماره 17810 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

ز) آب انبار سردل

اين آب انبار در دوران پهلوي با سبك معماري سنتي محل ساخته شده است. بناي اين آب انبار به سفارش ساكنين محل جهت استفاده عمومي توسط شيخ ميرزا جلال مصطفوي و كربلائي حسينعلي كه معماران برزكي بوده‏ اند ساخته شده و چون در محله سردُل (شهيد رجايي) ساخته شده به همين نام معروف گشته است.
اين آب انبار در محوطه كوچك شيب داري در محله سردُل (شهيد رجايي) ساخته شده است و داراي ورودي و سقف راهروي است كه با طاق ضربي پوشانيده شده، گنبد و نورگيري كه بالاي محوطه آب انبار قرار مي‏گيرد و بادگير آن آجري است.
اين بناي تاريخي در تاريخ 24 / 8 / 85 در فهرست آثار ملي ايران به شماره 16205 به ثبت رسيده است.

ح) خانه هاي قديمي كاردان و موسوي

خانه تاريخي كاردان در دوره زنديه بنا گرديده و يكي از قديمي ترين خانه هاي تاريخي شهر برزك به شمار مي رود معمار آن استاد كربلائي عبداله عظيمي معروف به معمار عظيم بوده است.
اين خانه كه از زمان ساخت تا كنون در مالكيت خاندان كاردان بوده به همين نام در بين اهالي شهر تاريخي برزك معروف گشته است. اين بناي تاريخي كه در بافت قديم شهر استقرار يافته داراي كاربري مسكوني است و هم اكنون نيز از آن استفاده مي‏شود.
اين بناي تاريخي در تاريخ 24 / 8 / 86 به شماره 16314 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.
خانه تاريخي موسوي نيز كه در همسايگي خانه تاريخي كاردان قرار دارد يكي از قديمي ترين خانه‏ هاي تاريخي اين شهر است كه در دوره زنديه و با الهام از معماري سنتي محلي ساخته شده و چون متعلق به خاندان موسوي بوده به همين نام نيز شهرت يافته است و در ميان اهالي اين شهر به نام منزل امام جمعه شهر برزك معروف گشته است.
اين بناي تاريخي در تاريخ 24 / 8 / 86 به شماره 16309 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

منبع:رضا درخشان
كارشناس ارشد مديريت جهانگردي از دانشگاه تهران