یكی دیگر از حمام‌های برجای مانده از مجموعه حمام‌های تاریخی و سنتی ایران، حمام خان در بازار كاشان است كه متعلق به میرزاعبدالرزاق حاكم زندی شهر كاشان بوده است.

این حاكم كه در ساخت و مرمت شهر كاشان بسیار دلسوزانه تلاش كرده، این حمام را در سال 1187 هجری قمری بنا كرده است. حمام خان در حال حاضر در تملك خصوصی قرار دارد.

اطلاعات تاریخی 

 این بازار در دوره های مختلف مورد توجه بسیار سیاحان و مورخان دوران خود بوده است،  بطوريكه هر يك با تعريف و توصيفهاي زياد آنرا ياد كرده اند ، مانند مؤلف كتاب زينت المجالس كه مي گويد : « مثل راسته بازار كاشان در تمام جهان نيست و طول آن بازار تقريباً دو هزار قديم مي باشد . » . در عهد شاه عباس اول نيز در وسط بازار بزرگ ، چهار بازار مفصل بنام قيصريه مشتمل بر مستغلاتي چند از دكاكين و كاروانسراهاي عالي با اسلوب زيبايي ساخته شده كه ابوطالب سخي از گويندگان معروف آن عص كاشان ماده تاريخ آن را چنين آورده است :

پس از احداث انجام بنايش                                   دو زيبا مصرع تاريخ رو داد

بقايش با بقاي عمر عاصف                                   بقاي عمر عاصف تا ابد باد 

نقشه کلی از بازار کاشان

در سفرهای متوالی شاه عباس اول و جانشینان وی به آن شهر بازار بزرگ و میدان متصل به آن ، نخستین مركز جشن و چراغانی و محل تفریحات شبانه و محفل عیش و نوش و بزم شاهانه بوده است . چنانكه سرآنتوان شرلی انگلیسی كه در یكی از سفرهای شاه عباس اول همراه او به كاشان رفته است درباره اینگونه پذیراییها كه در بازار به عمل آمده این گونه میگوید :

 قریب ساعت ده پادشاه آدم فرستاد كه به حضور او برسیم و ما به بازاری كه در وسط شهر واقع و جای بسیار زیبایی است رفته ، دیدیم كه پادشاه با خدم و حشم خود در آنجا حضور دارند و مشعلهای زیاد روشن كرده و تمام دور میدان را چراغان نموده اند و جشن و چراغانی بقدری با شكوه بود كه همگی ما متعجب ماندیم . پس از آنجا آتش بازیهای مفصل و غیره . . . بعد از این تماشا با طبل و كرنا خوانچه های مهمانی را به میان آوردند.

از آن جمله تاورنیه فرانسوی می نویسد:

بازار كاشان خیلی زیباست و به اتاقهای خوب پوشیده شده ، كاروانسراها هم بزرگ و راحت . خصوصاً یكی از آنها خیلی عالیست كه نزدیك باغشاه دولتخانه واقع شده است . 

 مؤلف تذكره هفت اقليم نيز میگويد:

 اسواق كاشان چون دامن عروسان پر بخور و الحق به شیرینی و پاكیزگیآنشهر در تمام ایران بلكه جهان شهری نیست. لكن بر اثر زلزله سال 1192 هـ . ق. بازار پر تجمل و با جلوه و شكوه آن هم مانند سایر عمارات عالیه آن شهر چنان منهدم و ویران گردید.

و به گفته صباحی بیدگلی:

كوچه و بازار آن شد آنچنان ویران كه كس فرق نتوانست كردن این كدام و آن كدام.

حتی بواسطه تلفات جانی فراوانی كه به اهالی وارد شده بود مستغلات مرغوب بازار و خانه های مخروبه شهر اغلب مجهول المالك قلمداد گردید.

بازار کاشان 

بازار سنتی کاشان

زمان سلطنت طولانی فتحلعی شاه قاجار در نتیجه ثبات اوضاع سیاسی و پیشرفت صنایع محلی ساختمانهای بزرگ و جالب توجهی از كاروانسرا و تیمچه و بازارچه های متعدد در امتداد بازار بزرگ ساخته و پرداخته شد بطوریكه اوژن فلاندن كه در سال ۱۲۵۲ هـ . ق. به كاشان آمده در سفر نامه اش می نویسد:

 در قرن اخیر این شهر بكلی منهدم گشت و از ته عماراتش نابود گردید . بناهایی كه امروز مورد دقتند بازارها ، كاروانسراها و حمامها می باشند.

 مهمترین ابنیه قرن گذشته كه در بازار احداث گردید بازار نو مسگری و فرخ خان امین الدوله غفاری بوده كه از حیث خوش اسلوبی و طرح نقشه عالی آن ، از حیث وسعت دهنه بازار و ارتفاع سقف و مزایای دیگر در همه ایران مثل و مانندی نداشته است . در تمام طول بازار یعنی از دروازه دولت ( یا میدان شهرداری كنونی ) تا میدان فیض و مقابل مسجد میدان در دو طرف ، بیش از یكصد و بیست دكان بزرگ با ایوان جلو و بالاخانه و بالكن فوقانی ساخته شده بود و در فواصل دکانها هم چندین كاروانسرای وسیع مقابل یكدیگر با چهارسوهای مرتفع و مسقف به وضعی بنا كرده بودند كه انتهای هر دكان به صحن كاروانسراها در و پنجره و نور گیر داشت.

تیمچه معروف بازار کاشان (تیمچه امین الدوله)

بازار نو مسگرها بعد از وفات فرخ خان ( در سال ۱۲۸۸رو به انهدام و ویرانی نهاد تا آنكه در دوره سلطنت پهلوی و احداث خیابانهای شهری سرتاسر بازار نو و خرابه های آن در مسیر خیابان افضل واقع گشته ، آخرین آثار آن هم ناپدید گردید . همچنین چهار سوی بزرگ و تاریخی آن را كه در مدخل دروازه دولت سالم و محفوظ مانده بود جهت احداث میدان شهرداری خراب كردند. 

سرای نوی بازار کاشان 

برخی از قسمتهای بازار به اصناف معین اختصاص داشته و مهمترین بازارهای صنفی كاشان هم بازارهای مسگری ، رنگرزی ، زرگری ، كفش دوزی و بازار ریسمان فروشی بوده است . بخصوص بازار مسگری آن كه تا نیمه اول قرن حاضر هم اهمیت و شهرت جهانی خود را از دست نداده بود و به گفته پروفسور ادوارد براون

بازار مسگرهای كاشان با صدای دائمی چكش كه روی مس می خورد ، و كوره هایی كه مس در آنها قرمز می شود یكی از نقاط تماشایی مشرق زمین است.

 نمایی از داخل بازار کاشان

محل و مركز ضرابخانه شهر در بخش بالای بازار نزدیك به مسجد میدان واقع گشته بود كه هنوز هم آن محوطه بنام ضرابخانه مشهور است . از جمله آثار تاریخدار پیش از عهد صفویه ( دوره پادشاهان سلسله آق قوینلوها ) كه در بازار كاشان اكنون دیده می شود یك جفت درب چوبی بزرگ سرای معروف به ذغالیها واقع در وسط بازار مسگرها است كه این بیت با تاریخ آن روی در كنده شده : « برای نفع خلایق چو كرد بنیادش به سال هشتصدو هشتاد و هشت شد معمور » . علاوه بر بازار بزرگ وسط شهر كه از دروازه دولت ( یا میدان شهرداری ) تا حدود میدان كمال الملك كه تقریباً در مركز شهر است و در امتداد بازار كنونی بود در محلات دور دست به بازار نیز از قدیم الایام بازارچه های كوچك و بزرگ متعددی وجود داشت كه پاره ای از آنها بر اثر مرور زمان و احداث خیابانهای شهری بكلی ویران گشته و از میان رفته و برخی دیگر هم كه كم بیش باقی مانده اهمیت خود را از دست داده است . از جمله بازارچه های بزرگ و معروف قدیم كه عموماً به اصطلاح محلی آنها را گذر ( مخفف گذرگاه ) می گویند از این قرار است : « گذر باباولی كه سابق بر این قریب به صد دكان دایر داشته است.

 تیمچه امین الدوله 

گذر دروازه اصفهان ، گذر سرپره ، گذر پنجه شاه ، گذر امامزاده حبيب بن موسي ، گذر پاي قپان » . ولي گذرهاي محمد صالح بيك و ترك آباد و دروازه فين و قاضي اسدا... كه در مسير خيابان فاضل نراقي و گذر محله كلهر در مسير خيابان محتشم بوده از ميان رفته است . گذر چهارسو و آب انبار خان و گذر درب يلان هم غير مسكوني و ويران شده است . بازار تاريخي كاشان در تاريخ  08/06/1355  به شماره 1284  در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.

نمایی از سقف بازار کاشان

مجموعه بازار کاشان یکی از پر رونق‌ترین و باشکوه‌ترین بازارهای ایران به شمار می‌آید که در دوران صفویه اوج و رونق زیادی داشت. به خصوص در زمان شاه عباس اول جهانگردان زیادی بودند که به این بازار سر می زدند و تجارت می کردند. در زمان قاجار هم بازار کاشان شکوه و عظمتش را حفظ کرد اما پس از  آن کم کم از رونق افتاد. بازار فعلی کاشان روی بقایای بازار قدیم ساخته شده و در واقع هنر دست معماران دوره قاجار است. به خصوص معماران زمان فتحعلی شاه که آن را به شکل امروزی ساخته اند. اگر گذارتان به بازار کاشان بیفتد، به جز راسته اصلی که در آن مسگرها، زرگرها، کفاش‌ها و بزازها مستقر هستند، بازارچه‌های میانچال، ملک، ضرابخانه و رنگرزها، مساجد، بقاع، کاروانسراها، تیمچه‌ها، حمام‌ها و آب انبارهای متعددی را خواهید دید که هر یک از آنها در دوره‌ای خاص ساخته شده‌اند.در این بازار، «میانچال» کانون اصلی بازار است که بر خلاف الگوهای دیگر، شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب انبار و مسجد مدرسه است.اما جاذبه های بازار کاشان به همین جا ختم نمی شود. این بازار کاروانسراهایی دارد که از بین آنها کاروانسرای ذغالی‌ها، کاروانسرای نو و میرپنج از همه معروف ترند. تاجرانی که با بازار کاشان مراجعه می کردند، معمولا در این کاروانسراها اقامت می کردند چون به دروازه اصلی شهر نزدیک بود و نقش به سزایی در تبادلات اقتصادی شهر ایفا می کردند. 

خانه بروجردی ها متناسب با خصوصیات اقلیمی و شرایط آب و هوایی منطقه کویری کاشان طراحی و ساخته شده، به گونه ای که در گرمای شدید تابستان هوای خنک و بسیار مطبوعی از طریق بادگیرهای واقع در بالای پشت بام به صورت طبیعی و دائمی به زیرزمین ها سرازیر شده و در آنها جریان می یابد. خانه بروجردی ها به طور کلی شامل دو بخش بیرونی و اندرونی است که سر در اصلی و هشتی ورودی بین این دو بخش مشترک است.

علاوه بر این هر یک از این دو بخش درهای جداگانه ای نیز دارند که به وسیله آنها مستقیما به کوچه دسترسی پیدا می کنند.اما قسمت بیرونی خانه، در حقیقت همان عمارت و حیاطی است که در حال حاضر مورد بازدید علاقه مندان قرار می گیرد و مشتمل است بر: راهروی ورودی، حیاط مرکزی، تالار سرپوشیده و نورگیر فوقانی آن،

نقاشی های خانه بروجردی ها زیر نظر دو هنرمند بزرگ و نامدار نقاشی ایران دوران قاجار “مرحوم میرزا ابوالحسن غفاری کاشان” (بنیانگذار اولین مدرسه نقاشی در ایران) و برادرزاده اش “مرحوم میرزا محمدخان غفاری کاشانی” ملقب به “کمال الملک” ترسیم و طرح های گچبری خانه نیز با نظارت این دو استاد به انجام رسیده است.
به طور کلی خانه بروجردی ها از نظر طرح و معماری، قدمت، تزئینات و نقاشی گچبری در زمره نفیس ترین آثار تاریخی کشور قرار دارد که بخش بیرونی آن در سال ۱۳۵۳ توسط دولت خریداری و با شماره ۱۰۸۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاکنون مرمت بخش های مختلف و نیز استحکام بخشی قسمت های عمده خانه و تثبیت نقاشی ها به وسیله کارشناسان و استادکاران اداره میراث فرهنگی کاشان انجام و برخی الحاقات و تغییرات غیراصولی انجام گرفته است.

خانه بروجردیها ، مجموعه ساختمانی زیبا و باشکوه در جنوب شرقیِ شهر کاشان است. خانه بروجردی از مشهورترین خانه‌های تاریخی این شهر است. می گویند چون صاحب خانه مال التجاره از بروجرد وارد می کرده، لذا بهبروجردی مشهور شده و خانه او هم به خانه بروجردی موسوم گردیده است. این بنا در اواخر سلطنت پهلوی بر اثر بی توجهّیِ ساکنان آن رو به انهدام می رفت ، اما پس از ثبت در فهرست آثار تاریخی تعمیر و بازسازی شد و اینک کاربرد فرهنگی ـ اداری دارد.
معمار این خانه یکی از نوابغ معماری کاشان و از طراحان معروف ساختمان به نام استادعلی مریم بوده‌است که در ایجاد دو بنای تاریخی دیگر کاشان، یکی خانه تاریخیطباطبایی (در نزدیکی خانه بروجردی) و دیگری تیمچه امین‌الدوله (واقع در بازار) نقشداشته‌است.
خانه بروجردیها در زمینی به مساحت تقریبی ۷۰۰ ، ۱ مترمربع ساخته شده ومساحت این بنا حدود ۳۰۰۰ مترمربع و شامل دو حیاط اندرونی و بیرونی و مشتمل است بر دو ورودی اصلی و فرعی ، هشتی ، راهرو، حیاط ، تابستان نشین ، زمستان نشین ، آشپزخانه ، حیاطهای سرپوشیده در اطراف ، و زیرزمینی وسیع .

این بنا از نظر خصوصیات محلّی و عناصر معماری و تزیینات داخلی از اهمیّت فوق العاده ای برخوردار است نقاشی‌های این بنا در شیوه‌های متنوع و با رنگ و روغن و آبرنگ و زیر نظر هنرمند نامدار، مرحوم میرزامحمد خان غفاری ملقب به کمال‌الملک طراحی و اجرا شده است. در بام تالار نیز نورگیرها و بادگیرهای بسیار جالب خودنمایی می‌کند که از نظر طرح و اجرا در زمره آثار بدیع معماری سنتی ایران است.

قدمت خانه بروجردی ها به طوری که در کتیبه چهار طرف تالار آن آمده به سال ۱۲۹۲ ه.ق باز می گردد این خانه را حاج سید جعفر نطنزی که از بروجرد مال التجاره وارد می کرده ساخته است .
بنابر اظهارات موثق ساخت این مجموعه در حدود ۱۸ سال یعنی از سال ۱۲۹۲ تا سال ۱۳۱۰ ه.ق به درازا کشیده در آن بیش از ۱۵۰ بنا و هنرمند گچ کار و آینه کار و دیگر هنرمندان بکار گرفته شده اند .
بنای مذکور در اصل به صورت اندرونی و بیرونی بوده و این بخش از بنا که شرح آن خواهد آمد قسمت بیرونی خانه است . این قسمت از سال ۱۳۵۳ه.ش به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمده و در فهرست آثار تاریخی کشور ثبت شده است . بخش اندرونی که در شمال شرقی و شرق بنا واقع است هنوز تحت مالکیت خصوصی می باشد بنا حیاطی کشیده دارد که در دو سر آن دو مجموعه فضائی مهم قرار گرفته اند و نمای این دو بخش نسبت به دو جبهه دیگر ارتفاع بیشتری دارد .

ورودی اصلی در شمال ساختمان واقع شده و، بویژه به سبب نحوه اتصالی که میان خانه و کوچه پدید آورده ، به شکوه ساختمان افزوده است . دیوارهای آن تا ارتفاع معینی تنها با گچ پوشیده شده و ساده است ، اما سقف آن تزییناتی برجسته دارد. در دیوارهای ورودی سکّه هایی تعبیه شده که با مقرنس کاری گچی به طاق نمای اصلی سقف متصل می شود. ورودی از طریق در چوبیِ بزرگی با کنده کاریها و گُلْ میخهای متعدد و دو کوبه که بر پاشنه سنگی می چرخد، به هشتی راه می یابد. هشتی پس از ورودی اصلی است و گنبدی آراسته به کاربندیهای بسیار زیبا دارد که در مرکز آن نورگیری تعبیه شده و از طریق دری مشابه درِ اصلی ، که روبروی آن قرار گرفته ، به حیاط راه می یابد. بیش از نیمی از مساحت زمین به حیاط اختصاص دارد. معبر ورودی حیاط دالانی است غلام نشین ، با تزییناتی چندضلعی و هلالی ، و راهروی پیچ دار با سقفی که در آن نورگیرهایی تعبیه شده است . در وسط محور طولی حیاط حوض بزرگی با سنگ سیاه تراش خورده و پاشوهایی در اطراف قرار دارد که آب آن از قنات نصرآباد تأمین می شده است . در جانب چپ و راست حوض نیز چهار باغچه به چشم می خورد.
تابستان نشین ، که مهمترین و اصلیترین بخش خانه بروجردیهاست ، مقابل ورودی اصلی و پشت به قبله واقع شده است ، و قوس بزرگِ نمای آن که در تمام خانه های اعیانی قدیمی کاشان دیده می شود، احتمالاً تقلیدی است از طرح مثلّث در نمای معماری اروپایی که تحت تأثیر معماری ایرانی به صورت منحنی در آمده است . در داخل محدوده قوس ، گچبریهای برجسته ، متأثر از تزیینات روسی مانند سماور و قوری ، به چشم می خورد.

تابستان نشین شامل دو اتاق ، تالار اصلی ، دو سرپوشیده فرعی ، یک سرپوشیده اصلی ، دو گوشواره ، یک شاه نشین و تالار طَنَبی است . در مرکز آن ، گنبدی با نورگیرهای زیبا و تزیینات مقرنس کاری قرار دارد. ایوان اصلی در محور تقارن تابستان نشین ، پس از حیاط عامل دوم در تقسیم فضا و برای استفاده ساکنان در فصل گرما است . در دو جانب ایوان و تالار طنبی راهروهای ورودی و اتاقهای نشیمن قرار گرفته اند که چشمگیرترین آثار تزیینی در همین قسمت به کار رفته است .
زمستان نشین ، در شمال مجاور راهرو ورودی و مشتمل بر یک اتاق ، یک شاه نشینِ پنج در با گچبریهای زیبا و ایوانی وسیع و آفتابگیر است . در قسمت شرق مشتمل بر سه اتاقِ سه در در حدّفاصل زمستان نشین و تابستان نشین است که از راهروهایی مشترک به یکدیگر راه می یابند. سقف اتاقها مسطح و فاقد تزیینات است . قسمت غربیِ زمستان نشین نیز با دو اتاق کوچک به همراه فضایی سرپوشیده ، قسمت شمالی و جنوبی بنا را به هم می پیوندد. آشپزخانه وسیع با طاقچه ها و صندوقخانه و انباری در شمال و سمت راست مجموعه واقع است و از راهروی باریک بدان راه می یابند. از زیرزمین که در زیرِ سه بخش شمالی و جنوبی و غربی قرار دارد، بیشتر به عنوان سرداب و انبار و فضای خدماتی استفاده می شده است .

مجموعه واقع در جبهه شمالی دارای یک تالار پنج دری با شاه نشین است که محل پذیرایی مهمانان بوده و یک مهتابی در جلوی خود دارد و بادگیری هم در پشت آن دیده می شود. فضای داخلی تالار دارای تزئینات گچ بری است. دو اتاق سه دری کوچک در دو سوی مهتابی قرار دارند که در مقایسه با تالار و فضاهای طرفین آن از ارتفاع کمتری برخوردارند و ترکیب حجمی خاصی را بوجود آورده اند.دو طرف آن دو اتاق بهار خواب قرار دارد که بهعلت نور مناسب وگرمای زیاد، بیشتر در زمستانها مورد استفاده قرار می گرفتهاست.
قسمت شمال شرقی مطبخ(آشپزخانه) قرار دارد.در قسمت شرقی بنا اتاقها و ایوانهای سرپوشیدهبه چشم می خورد که در جلو ایوانها پله هایی جهت رفتن به سردابها ساخته شده است.اینسردابها در جبهه های مختلف بنا واقع اند که بوسیله بادگیرهایی هوای آنها خنک وتهویهمی شوند.

شرح پلان خانه بروجردی ها معماری داخلی وعملکردفضاها
*مساحت ۱۷۰۰مترمربع-زیربنا۱۰۰۰مترمربع-
*دوطبقه ودربعضی قسمتها مثل قسمت جنوبی که باسرداب دارای ۳طبقه است.
*دارای یک حیاط با ابعاد۲۰در۳۰-
*دارای ۳ورودی درشمال(ورودی اصلی)،غرب(مخصوص مراسم مذهبی وغیره) وجنوب(برای خواص)-ایوان های سرپوشیده دراطراف حیاط.
*جلوخان درفضای هشتی که دارای ۶عددسکو برای انتظارمراجعین می باشد.این سکوها پاخوری نام دارد.

تقسیمات خانه بروجردی ها: بیرونی-اندرونی
بخش بیرونی شامل:بخش شمالی-بخش جنوبی(تابستانی)-بادگیرها
بخش اندرونی شامل:بخش شمالی_بخش جنوبی
بخش بیرونی:
۱٫هشتی
۲٫راهرو و دهلیز
۳٫حیاط مرکزی مستطیل شکل۲۰×۳۰
۴٫بخش اصلی وتابستانی بنا(بخش اعظم تزیینات دراین قسمت است)
۵٫سرداب درزیرزمین(دمادراین سرداب درتابستان حدود۲۰درجه کمترازطبقاط بالایی ست.سرداب با یک سیتم کانال کشی افقی وعمودی به ۲بادگیرارتباط دارد.نمای سرداب از گچ وآجراست.
۶٫آشپزخانه وانبارها:دربخش شمالی قراردارند.
۷٫بادگیرها:دردوبخش شمالی وجنوبی قسمت بیرونی می باشد
بادگیرهای این خانه هشت ضلعی هستند.

مشخصات بنا
ساختمان به ابعاد ۱۷٫۳۰ × ۱۴٫۹۰ متر بنا گردیده است. جنس مصالح عبارت از خشت و گل و پایه بنا از سنگ لاشه محلی و ساروج است. بنا دارای ۷ اتاق در طبقه همکف، ایوانی در جلوخان و دو اتاق در طبقه زیرین است. درهای ورودی اتاق‌های زیرزمین رو به بیرون بازشده و طبقه اصلی با یک متر ارتفاع از سطح زمین ساخته شده تا از رطوبت محل در امان باشد. بازشو‌های ساختمان چوبی بوده و اندود داخلی بنا به‌جز یک اتاق، بقیه از جنس گچ می‌باشد. سقف‌های عمارت دارای سیستم تاق-تویزه و تاق-چشمه گنبدی بوده و از جنس خشت بنا گردیده است. نوع پوشش بام متناسب با محیط از غوره گل، کاه‌گل و لایه‌ای از برگ گیاهان ساخته شده است. نمای عمارت ترکیبی از آجر، گچ و شمشه‌های گچی است که در قسمت فوقانی نما به شکل زیبایی خودنمایی می‌کند.
حیاط به ابعاد ۷۵×۱۰۵ متر و دارای دو حوض بزرگ است که آب چشمه اسکندریه پس از گذر از باغ تالار، آبشار نیاسر، با رسیدن به این منطقه وارد حوض اول گردیده و پس از گذر از زیر ساختمان وارد حوض دوم در قسمت جلویی ساختمان می‌شده است.

1- نعیما، غلامرضا. (1385)، باغ های ایران، انتشارات پیام، تهران.

2- کتاب آشنایی با جاذبه های گردشگری ایران، انتشارات آذر و سیمای دانش، دکتر حسین یاوری و معصومه ظفری، 1391.

3- جوادی، محمدرضا و برازجانی، ویدا، باغ شاه فین، باغ ایرانی حکمت کهن، منظر جدید، موزه هنرهای معاصر تهران، پاییز 1383.